महाभारत संस्कृत

1 [जनमेजय] शरुतं भगवतस तस्य माहात्म्यं परमात्मनः
जन्म धर्मगृहे चैव नरनारायणात्मकम
महावराह सृष्टा च पिण्डॊत्पत्तिः पुरातनी

1 अहॊ हय एकान्तिनः सर्वान परीणाति भगवान हरिः
विधिप्रयुक्तां पूजां च गृह्णाति भगवान सवयम

1 [जनमेजय] सांख्यं यॊगं पञ्चरात्रं वेदारण्यकम एव च
जञानान्य एतानि बरह्मर्षे लॊकेषु परचरन्ति ह

1 [जनमेजय] बहवः पुरुषा बरह्मन्न उताहॊ एक एव तु
कॊ हय अत्र पुरुषः शरेष्ठः कॊ वा यॊनिर इहॊच्यते

1 [बरह्मा] शृणु पुत्र यथा हय एष पुरुषः शाश्वतॊ ऽवययः
अक्षयश चाप्रमेयश च सर्वगश च निरुच्यते

1 [स] तद अनीकम अनाधृष्यं भारद्वाजेन रक्षितम
पार्थाः समभ्यवर्तन्त भीमसेनपुरॊगमाः

1 [ष] नायम अर्हति वार्ष्णेयस तिष्ठत्स्व इह महात्मसु
महीपतिषु कौरव्य राजवत पार्थिवार्हणम

1 [उत्तर] अद्याहम अनुगच्छेयं दृढधन्वा गवां पदम
यदि मे सारथिः कश चिद भवेद अश्वेषु कॊविदः

1 [ज] पूर्वम एव यदा रामस तस्मिन युद्धे उपस्थिते
आमन्त्र्य केशवं यातॊ वृष्णिभिः सहितः परभुः

1 [वै] एवं सा रजनी तेषाम आश्रमे पुण्यकर्मणाम
शिवा नक्षत्रसंपन्ना सा वयतीयाय भारत

1 एते हि सॊमराजान ईश्वराः सुखदुःखयॊः

1 अर्जुन उवाच
एवं सततयुक्ता ये भक्तास तवां पर्युपासते
ये चाप्य अक्षरम अव्यक्तं तेषां के यॊगवित्तमाः

1 [स] शरुत्वा तु वचनं तेषां सर्वेषाम इति चेति च
वासुकेश च वचः शरुत्वा एलापत्रॊ ऽबरवीद इदम

1 [स] तान अभिद्रवतॊ दृष्ट्वा पाण्डवांस तावकं बलम
करॊशतस तव पुत्रस्य न सम राजन नयवर्तत

1 [वै] याज्ञसेन्या वचः शरुत्वा भीमसेनॊ ऽतयमर्षणः
निःश्वसन्न उपसंगम्य करुद्धॊ राजानम अब्रवीत

1 [वैषम्पायन] युधिष्ठिरस्य तद वाक्यं शरुत्वा दवैपायनस तदा
समीक्ष्य निपुणं बुद्ध्या ऋषिः परॊवाच पाण्डवम

1 [बर] नेदम अल्पात्मना शक्यं वेदितुं नाकृतात्मना
बहु चाल्पं च संक्षिप्तं विप्लुतं च मतं मम

1 [धृ] जाग्रतॊ दह्यमानस्य यत कार्यम अनुपश्यसि
तद बरूहि तवं हि नस तात धर्मार्थकुशलः शुचिः

1 [य] धर्माः पितामहेनॊक्ता मॊक्षधर्माश्रिताः शुभाः
धर्मम आश्रमिणां शरेष्ठं वक्तुम अर्हति मे भवान

1 [भीस्म] आसीत किल कुरुश्रेष्ठ महापद्मे पुरॊत्तमे
गङ्गाया दक्षिणे तीरे कश चिद विप्रः समाहितः

1 [बराह्मण] समुत्पन्नाभिधानॊ ऽसमि वाङ माधुर्येण ते ऽनघ
मित्रताम अभिपन्नस तवां किं चिद वक्ष्यामि तच छृणु

1 [अतिथि] उपदेशं तु ते विप्र करिष्ये ऽहं यथागमम
पुरुणा मे यथाख्यातम अर्थतस तच च मे शृणु

1 [बराह्मण] अतिभारॊद्यतस्यैव भारापनयनं महत
पराश्वास करं वाक्यम इदं मे भवतः शरुतम

1 [भीस्म] स वनानि विचित्राणि तीर्थानि च सरांसि च
अभिगच्छन करमेण सम कं चिन मुनिम उपस्थितः

1 [भीस्म] अथ तेन नरश्रेष्ठ बराह्मणेन तपस्विना
निराहारेण वसता दुःखितास ते भुजंगमाः

1 [भीस्म] अथ काले बहुतिथे पूर्णे पराप्तॊ भुजंगमः
दत्ताभ्यनुज्ञः सवं वेश्म कृतकर्मा विवस्वतः

1 [नाग] अथ बराह्मणरूपेण कं तं समनुपश्यसि
मानुषं केवलं विप्रं देवं वाथ शुचिस्मिते

1 [भीस्म] स पन्नगपतिस तत्र परययौ बराह्मणं परति
तम एव मनसा धयायन कार्यवत्तां विचारयन

1 [स] सौभद्रस तु वचः शरुत्वा धर्मराजस्य धीमतः
अचॊदयत यन्तारं दरॊणानीकाय भारत

1 [य] असंशयं भारत सत्यम एतद; यन मा तुदन वाक्यशल्यैः कषिणॊषि
न तवा विगर्हे परतिकूलम एतन; ममानयाद धि वयसनं व आगात

1 [व] ततॊ युधिष्ठिरॊ राजा शिशुपालम उपाद्रवत
उवाच चैनं मधुरं सान्त्वपूर्वम इदं वचः

1 [वै] स तां दृष्ट्वा विशालाक्षीं राजपुत्रीं सखीं सखा
परहसन्न अब्रवीद राजन कुत्रागमनम इत्य उत

1 [वै] तथा समुपविष्टेषु पाण्डवेषु महात्मसु
वयासः सत्यवती पुत्रः परॊवाचामन्त्र्य पार्थिवम

1 [वै] तस्मान नदी गतं चापि उदपानं यशस्विनः
तरितस्य च महाराज जगामाथ हलायुधः

1 [भ] जन्मनैव महाभागॊ बराह्मणॊ नाम जायते
नमस्यः सर्वभूतानाम अतिथिः परसृताग्र भुक

1 [धृ] बरूहि भूयॊ महाबुद्धे धर्मार्थसहितं वचः
शृण्वतॊ नास्ति मे तृप्तिर विचित्राणीह भाषसे

1 शरीभगवान उवाच
इदं शरीरं कौन्तेय कषेत्रम इत्य अभिधीयते
एतद यॊ वेत्ति तं पराहुः कषेत्रज्ञ इति तद्विदः

1 [स] एलापत्रस्य तु वचः शरुत्वा नागा दविजॊत्तम
सर्वे परहृष्टमनसः साधु साध्व इत्य अपूजयन

1 [धृ] सुदुष्करम इदं कर्मकृतं भीमेन संजय
येन कर्णॊ महाबाहू रथॊपस्थे निपातितः

1 [युधिस्ठिर] कानि कृत्वेह कर्माणि परायश्चित्तीयते नरः
किं कृत्वा चैव मुच्येत तन मे बरूहि पितामहः

1 [अर्जुन] बरह्म यत परमं वेद्यं तन मे वयाख्यातुम अर्हसि
भवतॊ हि परसादेन सूक्ष्मे मे रमते मतिः

1 [बराह्मण] विवस्वतॊ गच्छति पर्ययेण; वॊढुं भवांस तं रथम एकचक्रम
आश्चर्यभूतं यदि तत्र किं चिद; दृष्टं तवया शंसितुम अर्हसि तवम

1 [सूर्य] नैष देवॊ ऽनिलसखॊ नासुरॊ न च पन्नगः
उञ्छवृत्ति वरते सिद्धॊ मुनिर एष दिवं गतः

1 [बराह्मण] आश्चर्यं नात्र संदेहः सुप्रीतॊ ऽसमि भुजंगम
अन्वर्थॊपगतैर वाक्यैः पन्थानं चास्मि दर्शितः

1 [भीस्म] स चामन्त्र्यॊरग शरेष्ठं बराह्मणः कृतनिश्चयः
दीक्षाकान्स्की तदा राजंश चयवनं भार्गवं शरितः

1 [स] तां परभग्नां चमूं दृष्ट्वा सौभद्रेणामितौजसा
दुर्यॊधनॊ भृशं करुद्धः सवयं सौभद्रम अभ्ययात

1 [व] एवम उक्त्वा ततॊ भीष्मॊ विरराम महायशाः
वयाजहारॊत्तरं तत्र सहदेवॊ ऽरथवद वचः

1 [वै] स राजधान्या निर्याय वैराटिः पृथिवीं जयः
परयाहीत्य अब्रवीत सूतं यत्र ते कुरवॊ गताः

1 [ज] वनवासं गते विप्र धृतराष्ट्रे महीपतौ
सभार्ये नृपशार्दूल वध्वा कुन्त्या समन्विते

1 [वै] ततॊ विनशनं राजन्न आजगाम हलायुधः
शूद्राभीरान परति दवेषाद यत्र नष्टा सरस्वती

1 [भ] अत्राप्य उदाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम
शक्र शम्बर संवादं तन निबॊध युधिष्ठिर

1 शरीभगवान उवाच
परं भूयः परवक्ष्यामि जञानानां जञानम उत्तमम
यज जञात्वा मुनयः सर्वे परां सिद्धिम इतॊ गताः

1 [ष] जरत्कारुर इति परॊक्तं यत तवया सूतनन्दन
इच्छाम्य एतद अहं तस्य ऋषेः शरॊतुं महात्मनः

1 [] कषत्रियास ते महाराज परस्परवधैषिणः
अन्यॊन्यं समरे जघ्नुः कृतवैराः परस्परम

1 [भि] संधिं कृत्वैव कालेन अन्तकेन पतत्रिणा
अनन्तेनाप्रमेयेन सरॊतसा सर्वहारिणा

1 [वयास] तपसा कर्मभिश चैव परदानेन च भारत
पुनाति पापं पुरुषः पूतश चेन न परवर्तते

1 [बर] तद अव्यक्तम अनुद्रिक्तं सर्वव्यापि धरुवं सथिरम
नवद्वारं पुरं विद्यात तरिगुणं पञ्च धातुकम

1 [वि] अत्रैवॊदाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम
आत्रेयस्य च संवादं साध्यानां चेति नः शरुतम

1 [धृ] तथा परमथमानं तं महेष्वासम अजिह्मगैः
आर्जुनिं मामकाः सर्वे के तव एनं समवाकिरन

1 [व] ततः सागरसंकाशं दृष्ट्वा नृपतिसागरम
रॊषात परचलितं सर्वम इदम आह युधिष्ठिरः

1 [वै] तं दृष्ट्वा कलीव वेषेण रथस्थं नरपुंगवम
शमीम अभिमुखं यान्तं रथम आरॊप्य चॊत्तरम

1 [वै] तच छरुत्वा विविधं तस्य राजर्षेः परिदेवितम
पुनर नवीकृतः शॊकॊ गान्धार्या जनमेजय

1 [ज] सप्त सारस्वतं कस्मात कश च मङ्कणकॊ मुनिः
कथं सिद्धश च भगवान कश चास्य नियमॊ ऽभवत

1 [य] अपूर्वं वा भवेत पार्थम अथ वापि चिरॊषितम
दूराद अभ्यागतं वापि किं पात्रं सयात पितामह

1 शरीभगवान उवाच
ऊर्ध्वमूलम अधःशाखम अश्वत्थं पराहुर अव्ययम
छन्दांसि यस्य पर्णानि यस तं वेद स वेदवित

1 [स] एवम उक्तः स तेजस्वी शृङ्गी कॊपसमन्वितः
मृतधारं गुरुं शरुत्वा पर्यतप्यत मन्युना

1 [स] एवम उक्तः स तेजस्वी शृङ्गी कॊपसमन्वितः
मृतधारं गुरुं शरुत्वा पर्यतप्यत मन्युना

1 [वै] भीमसेनवचः शरुत्वा कुन्तीपुत्रॊ युधिष्ठिरः
निःश्वस्य पुरुषव्याघ्रः संप्रदध्यौ परंतपः

1 [स] वर्तमाने तदा युद्धे कषत्रियाणां निमज्जने
गाण्डीवस्य महान घॊषः शुश्रुवे युधि मारिष

1 [बर] रजॊ ऽहं वः परवक्ष्यामि याथा तथ्येन सत्तमाः
निबॊधत महाभागा गुणवृत्तं च सर्वशः

1 [वैषम्पायन] एवम उक्तॊ भगवता धर्मराजॊ युधिष्ठिरः
चिन्तयित्वा मुहूर्तं तु परत्युवाच तपॊधनम

1 [वि] सप्तदशेमान राजेन्द्र मनुः सवायम्भुवॊ ऽबरवीत
वैचित्रवीर्य पुरुषान आकाशं मुष्टिभिर घनतः

1 [धृ] दवैधीभवति मे चित्तं हरिया तुष्ट्या च संजय
मम पुत्रस्य यत सैन्यं सौभद्रः समवारयत

1 शिशुपाल उवाच
विभीषिकाभिर बह्वीभिर भीषयन सर्वपार्थिवान
न वयपत्रपसे कस्माद वृद्धः सन कुलपांसनः

1 [वै] तां शमीम उपसंगम्य पार्थॊ वैराटिम अब्रवीत
सुकुमारं समाज्ञातं संग्रामे नातिकॊविदम

1 [कुन्ती] भगवञ शवशुरॊ मे ऽसि दैवतस्यापि दैवतम
सा मे देवातिदेवस तवां शृणु सत्यां गिरं मम

1 [वै] उषित्वा तत्र रामस तु संपूज्याश्रमवासिनः
तथा मङ्कणके परीतिं शुभां चक्रे हलायुधः

1 [य] सत्रीणां सवभावम इच्छामि शरॊतुं भरतसत्तम
सत्रियॊ हि मूलं दॊषाणां लघु चित्ताः पितामह

1 [वि] ऊर्ध्वं पराणा हय उत्क्रामन्ति यूनः सथविर आयति
परत्युत्थानाभिवादाभ्यां पुनस तान पतिपद्यते

1 शरीभगवान उवाच
अभयं सत्त्वसंशुद्धिर जञानयॊगव्यवस्थितिः
दानं दमश च यज्ञश च सवाध्यायस तप आर्जवम

1 [षृ] यद्य एतत साहसं तात यदि वा दुष्कृतं कृतम
परियं वाप्य अप्रियं वा ते वाग उक्ता न मृषा मया

1 [वै] कस्य चित तव अथ कालस्य धर्मराजॊ युधिष्ठिरः
संस्मृत्य मुनिसंदेशम इदं वचनम अब्रवीत

1 [स] कृतवर्मा कृपॊ दरौणिः सूतपुत्रश च मारिष
उलूकः सौबलश चैव राजा च सह सॊदरैः

1 [बर] अतः परं परवक्ष्यामि तृतीयं गुणम उत्तमम
सर्वभूतहितं लॊके सतां धर्मम अनिन्दितम

1 [युधिस्ठिर] शरॊतुम इच्छामि भगवन विस्तरेण महामुने
राजधर्मान दविजश्रेष्ठ चातुर्वर्ण्यस्य चाखिलान

1 [स] शरविक्षतगात्रस तु परत्यमित्रम अवस्थितम
अभिमन्युः समयन धीमान दुःशासनम अथाब्रवीत

1 [उत्तर] सुवर्णविकृतानीमान्य आयुधानि महात्मनाम
रुचिराणि परकाशन्ते पार्थानाम आशु कारिणाम

1 [वयास] भद्रे दरक्ष्यसि गान्धारि पुत्रान भरातॄन सखींस तथा
वधूश च पतिभिः सार्धं निशि सुप्तॊत्थिता इव

1 [ज] कथम आर्ष्टिषेणॊ भगवान विपुलं तप्तवांस तपः
सिन्धुद्वीपः कथं चापि बराह्मण्यं लब्धवांस तदा

1 [य] इमे वै मानवा लॊके सत्रीषु सज्जन्त्य अभीक्ष्णशः
मॊहेन परम आविष्टा दैवादिष्टेन पार्थिव
सत्रियश च पुरुषेष्व एव परत्यक्षं लॊकसाक्षिकम

1 अर्जुन उवाच
ये शास्त्रविधिम उत्सृज्य यजन्ते शरद्धयान्विताः
तेषां निष्ठा तु का कृष्ण सत्त्वम आहॊ रजस तमः

1 [तक्सक] दष्टं यदि मयेह तवं शक्तः किं चिच चिकित्सितुम
ततॊ वृक्षं मया दष्टम इमं जीवय काश्यप

1 [ज] भगवञ शरॊतुम इच्छामि पार्थस्याक्लिष्ट कर्मणः
विस्तरेण कथाम एतां यथास्त्राण्य उपलब्धवान

1 [स] दरौणिर युधिष्ठिरं दृष्ट्वा शैनेयेनाभिरक्षितम
दरौपदेयैस तथा शूरैर अभ्यवर्तत हृष्टवत

1 [बर] नैव शक्या गुणा वक्तुं पृथक्त्वेनेह सर्वशः
अविच्छिन्नानि दृश्यन्ते रजः सत्त्वं तमस तथा

1 [षिषु] स मे बहुमतॊ राजा जरासंधॊ महाबलः
यॊ ऽनेन युद्धं नेयेष दासॊ ऽयम इति संयुगे

1 [वैषम्पायन] परवेशने तु पार्थानां जनस्य पुरवासिनः
दिदृक्षूणां सहस्राणि समाजग्मुर बहून्य अथ

1 [धृ] अनीश्वरॊ ऽयं पुरुषॊ भवाभवे; सूत्रप्रॊता दारुमयीव यॊषा
धात्रा हि दिष्टस्य वशे किलायं; तस्माद वद तवं शरवणे घृतॊ ऽहम

1 [भ] शरूयतां पार्थ तत्त्वेन विश्वामित्रॊ यथा पुरा
बराह्मणत्वं गतस तात बरह्मर्षित्वं तथैव च

1 [दरुपद] एवम एतन महाबाहॊ भविष्यति न संशयः
न हि दुर्यॊधनॊ राज्यं मधुरेण परदास्यति