महाभारत संस्कृत

1 संजय उवाच
तं तथा कृपयाविष्टम अश्रुपूर्णाकुलेक्षणम
विषीदन्तम इदं वाक्यम उवाच मधुसूदनः

1 [सू] इत्य उक्तॊ गरुडः सर्पैर ततॊ मातरम अब्रवीत
गच्छाम्य अमृतम आहर्तुं भक्ष्यम इच्छामि वेदितुम

1 [युधिस्ठिर] भगवन कर्मणा केन सुद्युम्नॊ वसुधाधिपः
संसिद्धिं परमां पराप्तः शरॊतुम इच्छामि तं नृपम

1 [वै] तस्मिन दशार्हाधिपतौ परयाते; युधिष्ठिरॊ भीमसेनार्जुनौ च
यमौ च कृष्णा च पुरॊहितश च; रथान महार्हान परमाश्वयुक्तान

1 [बराह्मण] अत्राप्य उदाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम
नारदस्य च संवादम ऋषेर देवमतस्य च

1 [सम्जय] यथार्हसे पाण्डव तत तथैव; कुरून कुरुश्रेष्ठ जनं च पृच्छसि
अनामयास तात मनस्विनस ते; कुरुश्रेष्ठान पृच्छसि पार्थ यांस तवम

1 [स] महद भैरवम आसीन नः संनिवृत्तेषु पाण्डुषु
दृष्ट्वा दरॊणं छाद्यमानं तैर भास्करम इवाम्बुदैः

1 [वयास] मनः परसृजते भावं बुद्धिर अध्यवसायिनी
हृदयं परियाप्रिये वेद तरिविधा कर्मचॊदना

1 [दानवाह] भॊः सुयॊधन राजेन्द्र भरतानां कुलॊद्वह
शूरैः परिवृतॊ नित्यं तथैव च महात्मभिः

1 [वयास] सृजते तु गुणान सत्त्वं कषेत्रज्ञस तव अनुतिष्ठति
गुणान विक्रियतः सर्वान उदासीनवद ईश्वरः

1 [जनम] वसमानेषु पार्थेषु वने तस्मिन महात्मसु
धार्तराष्ट्रा महेष्वासाः किम अकुर्वन्त सत्तम

1 [षुक्र] यस्माद धर्मात परॊ धर्मॊ विद्यते नेह कश चन
यॊ विशिष्टश च धर्मेभ्यस तं भवान परब्रवीतु मे

1 [वै] ततस तु शिल्पिनः सर्वे अमात्यप्रवराश च ह
विदुरश च महाप्राज्ञॊ धार्तराष्ट्रे नयवेदयत

1 [वयास] गन्धान रसान नानुरुन्ध्यात सुखं वा; नालंकारांश चाप्नुयात तस्य तस्य
मानं च कीर्तिं च यशश च नेच्छेत; स वै परचारः पश्यतॊ बराह्मणस्य

1 [वै] परविशन्तं महाराज सूतास तुष्टुवुर अच्युतम
जनाश चापि महेष्वासं तुष्टुवू राजसत्तमम

1 [वयास] दवन्द्वानि मॊक्षजिज्ञासुर अर्थधर्माव अनुष्ठितः
वक्त्रा गुणवता शिष्यः शराव्यः पूर्वम इदं महत

1 [जनम] दुर्यॊधनं मॊचयित्वा पाण्डुपुत्रा महाबलाः
किम अकार्षुर वने तस्मिंस तन ममाख्यातुम अर्हसि

1 [वयास] शरीराद विप्रमुक्तं हि सूक्ष्मभूतं शरीरिणम
कर्मभिः परिपश्यन्ति शास्त्रॊक्तैः शास्त्रचेतसः

1 [वै] वने निवसतां तेषां पाण्डवानां महात्मनाम
वर्षाण्य एकादशातीयुः कृच्छ्रेण भरतर्षभ

1 [वयास] हृदि कामद्रुमश चित्रॊ मॊहसंचय संभवः
करॊधमानमहास्कन्धॊ विवित्सा परिमॊचनः

1 [य] वरीहिद्रॊणः परित्यक्तः कथं तेन महात्मना
कस्मै दत्तश च भगवन विधिना केन चात्थ मे

1 [भी] भूतानां गुणसंख्यानं भूयः पुत्र निशामय
दवैपायन मुखाद भरष्टं शलाघया परयानघ

1 [देवदूत] महर्षे ऽकार्यबुद्धिस तवं यः सवर्गसुखम उत्तमम
संप्राप्तं बहु मन्तव्यं विमृशस्य अबुधॊ यथा

1 [य] य इमे पृथिवीपालाः शेरते पृथिवीतले
पृतना मध्य एते हि गतसत्त्वा महाबलाः

1 [वै] तस्मिन बहुमृगे ऽरण्ये रममाणा महारथाः
काम्यके भरतश्रेष्ठा विजह्रुस ते यथामराः

1 [सथाणु] परजा सर्ग निमित्तं मे कार्यवत्ताम इमां परभॊ
विद्धि सृष्टास तवया हीमा मा कुप्यासां पितामह

1 [कॊटि] का तवं कदम्बस्य विनम्य शाखाम; एकाश्रमे तिष्ठसि शॊभमाना
देदीप्यमानाग्निशिखेव नक्तं; दॊधूयमाना पवनेन सुभ्रूः

1 [ग] काम्बॊजं पश्य दुर्धर्षं काम्बॊजास्तरणॊचितम
शयानम ऋषभस्कन्धं हतं पांसुशु माधव

1 [स] गजानीके हते तस्मिन पाण्डुपुत्रेण भारत
वध्यमाने बले चैव भीमसेनेन संयुगे

1 [य] इदं मे तत्त्वतॊ राजन वक्तुम अर्हसि भारत
अहिंसयित्वा केनेह बरह्महत्या विधीयते

1 [व] स शवेतपर्वतं वीरः समतिक्रम्य भारत
देशं किं पुरुषावासं दरुमपुत्रेण रक्षितम

1 [वै] ततॊ दुर्यॊधनॊ राजा शरुत्वा तेषां वचस तदा
चिरम अन्तर मना भूत्वा परत्युवाच सभा सदः

1 [वै] ततॊ भागी रथी तीरे मेध्ये पुण्यजनॊचिते
निवासम अकरॊद राजा विदुरस्या मते सथिताः

1 [दुर] एवं स भगवान देवः सर्वलॊकपितामहः
सारथ्यम अकरॊत तत्र यत्र रुद्रॊ ऽभवद रथी

1 अर्जुन उवाच
जयायसी चेत कर्मणस ते मता बुद्धिर जनार्दन
तत किं कर्मणि घॊरे मां नियॊजयसि केशव

1 [सू] तस्य कण्ठम अनुप्राप्तॊ बराह्मणः सह भार्यया
दहन दीप्त इवाङ्गारस तम उवाचान्तरिक्षगः

1 [वै] ततस तेषु परयातेषु कौन्तेयः सत्यसंगरः
अभ्यभाषत धर्मात्मा भरातॄन सर्वान युधिष्ठिरः

1 [वैषम्पायन] पुनर एव महर्षिस तं कृष्णद्वैपायनॊ ऽबरवीत
अजातशत्रुं कौन्तेयम इदं वचनम अर्थवत

1 [बराह्मण] अत्राप्य उदाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम
चातुर्हॊत्र विधानस्य विधानम इह यादृशम

1 [य] समागताः पाण्डवाः सृञ्जयाश च; जनार्दनॊ युयुधानॊ विराटः
यत ते वाक्यं धृतराष्ट्रानुशिष्टं; गावल्गणे बरूहि तत सूतपुत्र

1 [धृ] तेष्व एवं संनिवृत्तेषु परत्युद्यातेषु भागशः
कथं युयुधिरे पार्था मामकाश च तरस्विनः

1 [नारद] विनीय दुःखम अबला सा तव अतीवायतेक्षणा
उवाच पराञ्जलिर भूत्वा लतेवावर्जिता तदा

1 [वै] अथाब्रवीद दरौपदी राजपुत्री; पृष्टा शिबीनां परवरेण तेन अ
अवेक्ष्य मन्दं परविमुच्य शाखां; संगृह्णती कौशिकम उत्तरीयम

1 [य] इमे वै मानवाः सर्वे धर्मं परति विशङ्किताः
कॊ ऽयं धर्मः कुतॊ धर्मस तन मे बरूहि पितामह

1 [वै] अथासीनेषु सर्वेषु तेषु राजसु भारत
कॊटिकाश्य वचॊ शरुत्वा शैब्यं सौवीरकॊ ऽबरवीत

1 [य] सूक्ष्मं साधु समादिष्टं भवता धर्मलक्षणम
परतिभा तव अस्ति मे का चित तां बरूयाम अनुमानतः

1 [वै] सरॊषरागॊपहतेन वल्गुना; सराग नेत्रेण नतॊन्नत भरुवा
मुखेन विस्फूर्य सुवीर राष्ट्रपं; ततॊ ऽबरवीत तं दरुपदात्मजा पुनः

1 [भी] अत्राप्य उदाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम
तुलाधारस्य वाक्यानि धर्मे जाजलिना सह

1 [वै] ततॊ दिशः संप्रविहृत्य पार्था; मृगान वराहान महिषांश च हत्वा
धनुर्धराः शरेष्ठतमाः पृथिव्यां; पृथक चरन्तः सहिता बभूवुः

1 [भी] इत्य उक्तः स तदा तेन तुलाधारेण धीमता
परॊवाच वचनं धीमाञ जाजलिर जपतां वरः

1 [वै] ततॊ घॊरतरः शब्दॊ वने समभवत तदा
भीमसेनार्जुनौ दृष्ट्वा कषत्रियाणाम अमर्षिणाम

1 [जाजलि] यथा परवर्तितॊ धर्मस तुलां धारयता तवया
सवर्गद्वारं च वृत्तिं च भूतानाम अवरॊत्स्यते

1 [वै] संतिष्ठत परहरत तूर्णं विपरिधावत
इति सम सैधवॊ राजा चॊदयाम आस तान नृपान

1 [तुलाधार] सद्भिर वा यदि वासद्भिर अयं पन्थाः समाश्रितः
परत्यक्षं करियतां साधु ततॊ जञास्यसि तद यथा

1 [वै] जयद्रथस तु संप्रेक्ष्य भरातराव उद्यतायुधौ
पराद्रवत तूर्णम अव्यग्रॊ जीवितेप्सुः सुदुःखितः

1 [भी] अत्राप्य उदाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम
परजानाम अनुकम्पार्थं गीतं राज्ञा विचख्नुना

1 [जनम] एवं हृतायां कृष्णायां पराप्य कलेशम अनुत्तमम
अत ऊर्ध्वं नरव्याघ्राः किम अकुर्वत पाण्डवाः

1 [य] कथं कार्यं परीक्षेत शीघ्रं वाथ चिरेण वा
सर्वथा कार्यदुर्गे ऽसमिन भवान नः परमॊ गुरुः

1 [मार्क] पराप्तम अप्रतिमं दुःखं रामेण भरतर्षभ
रक्षसा जानकी तस्य हृता भार्या बलीयसा

1 [य] कथं राजा परजा रक्षेन न च किं चित परतापयेत
पृच्छामि तवां सतां शरेष्ठ तन मे बरूहि पितामह

1 [मार्क] पुलस्त्यस्य तु यः करॊधाद अर्धदेहॊ ऽभवन मुनिः
विश्रवा नाम सक्रॊधः स वैश्रवणम ऐक्षत

1 [स] यन मां पार्थस्य संग्रामे कर्माणि परिपृच्छसि
तच छृणुष्व महाराज पार्थॊ यद अकरॊन मृधे

1 [वा] उत्तिष्ठॊत्तिष्ठ गान्धारि मा च शॊके मनः कृथाः
तवैव हय अपराधेन कुरवॊ निधनं गताः

1 [स] दुर्यॊधनॊ महाराज सुदर्शश चापि ते सुतः
हात शेषौ तदा संख्ये वाजिमध्ये वयवस्थितौ

1 [व] एतस्मिन्न एव काले तु भीमसेनॊ ऽपि वीर्यवान
धर्मराजम अनुज्ञाप्य ययौ पराचीं दिशं परति

1 [य] तीर्थानां दर्शनं शरेयः सनानं च भरतर्षभ
शरवणं च महाप्राज्ञ शरॊतुम इच्छामि तत्त्वतः

1 [वै] अथाब्रवीन महावीर्यॊ दरॊणस तत्त्वार्थ दर्शिवान
न तादृशा विनश्यन्ति नापि यान्ति पराभवम

1 [वै] ततस तस्मिन मुनिश्रेष्ठा राजानं दरष्टुम अभ्ययुः
नारदः पर्वतश चैव देवलश च महातपाः

1 [दुर] अयं ते कर्ण सारथ्यं मद्रराजः करिष्यति
कृष्णाद अभ्यधिकॊ यन्ता देवेन्द्रस्येव मातलिः

1 शरीभगवान उवाच
इमं विवस्वते यॊगं परॊक्तवान अहम अव्ययम
विवस्वान मनवे पराह मनुर इक्ष्वाकवे ऽबरवीत

1 [स] सपृष्टमात्रा तु पद्भ्यां स गरुडेन बलीयसा
अभज्यत तरॊः शाखा भग्नां चैनाम अधारयत

1 [वै] तत काननं पराप्य नरेन्द्रपुत्राः; सुखॊचिता वासम उपेत्य कृच्छ्रम
विजह्रुर इन्द्र परतिमाः शिवेषु; सरस्वती शालवनेषु तेषु

1 [वैषम्पायन] दवैपायन वचॊ शरुत्वा कुपिते च धनंजये
वयासम आमन्त्र्य कौन्तेयः परत्युवाच युधिष्ठिरः

1 [बर] एकः शास्ता न दवितीयॊ ऽसति शास्ता; यथा नियुक्तॊ ऽसमि तथा चरामि
हृद्य एष तिष्ठन पुरुषः शास्ति शास्ता; तेनैव युक्तः परवणाद इवॊदकम

1 [य] कां नु वाचं संजय मे शृणॊषि; युद्धैषिणीं येन युद्धाद बिभेषि
अयुद्धं वै तात युद्धाद गरीयः; कस तल लब्ध्वा जातु युध्येत सूत

1 [य] अविरॊधेन भूतानां तयागः षाद्गुण्यकारकः
यः सयाद उभय भाग्धर्मस तन मे बरूहि पितामह

1 [मार्क] ततॊ बरह्मर्षयः सिद्धा देवराजर्षयस तथा
हव्यवाहं पुरस्कृत्य बराह्मणं शरणं गताः

1 [कपिल] एतावद अनुपश्यन्तॊ यतयॊ यान्ति मार्गगाः
नैषां सर्वेषु लॊकेषु कश चिद अस्ति वयतिक्रमः

1 [य] उक्तं भगवता जन्म रामादीनां पृथक पृथक
परस्थान कारणं बरह्मञ शरॊतुम इच्छामि कथ्यताम

1 [कपिल] वेदाः परमानं लॊकानां न वेदाः पृष्ठतः कृताः
दवे बरह्मणी वेदितव्ये शब्दब्रह्म परं च यत
शब्दब्रह्मणि निष्णातः परं बरह्माधिगच्छति

1 [मार्क] मारीचस तव अथ संभ्रान्तॊ दृष्ट्वा रावणम आगतम
पूजयाम आस सत्कारैः फलमूलादिभिस तथा

1 [य] धर्मम अर्थं च कामं च वेदाः शंसन्ति भारत
कस्य लाभॊ विशिष्टॊ ऽतर तन मे बरूहि पितामह

1 [मार्क] सखा दशरथस्यासीज जटायुर अरुणात्मजः
गृध्रराजॊ महावीर्यः संपातिर यस्य सॊदरः

1 [य] बहूनां यज्ञतपसाम एकार्थानां पितामह
धर्मार्थं न सुखार्थार्थं कथं यज्ञः समाहितः

1 [मार्क] ततॊ ऽविदूरे नलिनीं परभूतकमलॊत्पलाम
सीताहरणदुःखार्तः पम्पां रामः समासदत

1 [य] कथं भवति पापात्मा कथं धर्मं करॊति वा
केन निर्वेदम आदत्ते मॊक्षं वा केन गच्छति

1 [मार्क] ततस तां भर्तृशॊकार्तां दीनां मलिनवाससम
मणिशेषाभ्यलंकारां रुदतीं च पतिव्रताम

1 [य] मॊक्षः पितामहेनॊक्त उपायान नानुपायतः
तम उपायं यथान्यायं शरॊतुम इच्छामि भारत

1 [मार्क] राघवस तु ससौमित्रिः सुग्रीवेणाभिपालितः
वसन माल्यवतः पृष्ठे ददर्श विमलं नभः

1 [भी] अत्रैवॊदाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम
नारदस्य च संवादं देवलस्यासितस्य च

1 [मार्क] ततस तत्रैव रामस्य समासीनस्य तैः सह
समाजग्मुः कपिश्रेष्ठाः सुग्रीववचनात तदा

1 [य] भरातरः पितरा पुत्रा जञातयः सुहृदस तथा
अर्थहेतॊर हताः करूरैर अस्माभिः पापबुद्धिभिः

1 [मार्क] परभूतान्नॊदके तस्मिन बहुमूलफले वने
सेनां निवेश्य काकुत्स्थॊ विधिवत पर्यरक्षत

1 [य] किं शीलः किं समाचारः किं विद्यः किं परायनः
पराप्नॊति बरह्मणः सथानं यत परं परकृतेर धरुवम

1 [मार्क] ततॊ निविशमानांस तान सैनिकान रावणानुगाः
अभिजग्मुर गणान एके पिशाचक्षुद्ररक्षसाम

1 [स] यियासतस ततः कृष्णः पार्थस्याश्वान मनॊजवान
अप्रैषीद धेमसंछन्नान दरॊणानीकाय पाण्डुरान

1 [व] ते समासाद्य गङ्गां तु शिवां पुण्यजनॊचिताम
हरदिनीं वप्रसंपन्नां महानूपां महावनाम

1 [स] तस्मिन परवृत्ते संग्रामे नरवाजि गजक्षये
शकुनिः सौबलॊ राजन सहदेवं समभ्ययात

1 [व] ततः कुमार विषये शरेणिमन्तम अथाजयत
कॊसलाधिपतिं चैव बृहद्बलम अरिंदमः

1 [ष] कॊ ऽपराधॊ महेन्द्रस्य कः परमादश च सूतज
तपसा वालखिल्यानां संभूतॊ गरुडः कथम