महाभारत संस्कृत

1 [य] शुश्रूषे तस्य धर्मज्ञ राजर्षेः परिकीर्तनम
दवैपायन मरुत्तस्य कथां परब्रूहि मे ऽनघ

1 [नारद] कर्णस तु समवाप्यैतद अस्त्रं भार्गवनन्दनात
दुर्यॊधनेन सहितॊ मुमुदे भरतर्षभ

1 [वै] एतच छरुत्वा महाराज धृतराष्ट्रॊ ऽमबिका सुतः
अब्रवीत संजयं सूतं शॊकव्याकुल चेतनः

1 [व] ततः परवेशनं चक्रे तस्यां राजा युधिष्ठिरः
अयुतं भॊजयाम आस बराह्मणानां नराधिपः

1 [य] कर्माण्य उक्तानि युष्माभिर यानि तानि करिष्यथ
मम चापि यथाबुद्धिरुचितानि विनिश्चयात

1 [कृप] दिष्ट्या ते परतिकर्तव्ये मतिर जातेयम अच्युत
न तवा वारयितुं शक्तॊ वज्रपाणिर अपि सवयम

1 [वै] युधिष्ठिरस्य नृपतेर दुर्यॊधन पितुस तथा
नान्तरं ददृशू राजन पुरुषाः परणयं परति

1 [वै] काली सत्री पाण्डुरैर दन्तैः परविश्य हसती निशि
सत्रियः सवप्नेषु मुष्णन्ती दवारकां परिधावति

1 [वै] ततॊ युधिष्ठिरॊ राजा देवैः सर्पि मरुद्गणैः
पूज्यमानॊ ययौ ततत्र यत्र ते कुरुपुंगवाः

1 [व] एवम उक्तॊ मुनिस तत्त्वं कवीन्द्रॊ राजसत्तम
पुत्रेण धृतराष्ट्रेण धयानम अन्वगमत परम

1 लॊमहर्षण पुत्र उग्रश्रवाः सूतः पौराणिकॊ नैमिषारण्ये शौनकस्य कुलपतेर दवादश वार्षिके सत्रे ऋषीन अभ्यागतान उपतस्थे

1 [धृ] कथं संसारगहनं विज्ञेयं वदतां वर
एतद इच्छाम्य अहं शरॊतुं तत्त्वम आख्याहि पृच्छतः

1 [स] तस्य लालप्यतः शरुत्वा वृद्धः कुरुपितामहः
देशकालॊचितं वाक्यम अब्रवीत परीतिमानसः

1 [व] ततॊ दिवाकरः परीतॊ दर्शयाम आस पाण्डवम
दीप्यमानः सववपुषा जवलन्न इव हुताशनः

1 [स] एवम उक्तॊ ऽतॊ राजा गौतमेन यशस्विना
निःश्वस्य दीर्घम उष्णं च तूष्णीम आसीद विशां पते

1 [भ] चेदिराजकुले जातस तर्यक्ष एष चतुर्भुजः
रासभाराव सदृशं रुराव च ननाद च

1 [स] सॊ ऽभिगर्जन धनुष्पाणिर जयां विकर्षन पुनः पुनः
तयॊर महात्मनॊस तूर्णं रथान्तरम अवापतत

1 [उत्तर] आस्थाय विपुलं वीर रथं सारथिना मया
कतमं यास्यसे ऽनीकम उक्तॊ यास्याम्य अहं तवया

1 [वै] ततॊ निशायां पराप्तायां कृतसायाह्निक करियाः
वयासम अभ्यगमन सर्वे ये तत्रासन समागताः

1 [वै] बरह्मयॊनिभिर आकीर्णं जगाम यदुनन्दनः
यत्र दाल्भ्यॊ बकॊ राजन पश्वर्थसुमहा तपाः
जुहाव धृतराष्ट्रस्य राष्ट्रं वैचित्रवीर्यिणः

1 [भ] एवम एतन महाबाहॊ नात्र मिथ्यास्ति किं चन
यथा बरवीषि कौरव्य नारीम्प्रति जनाधिप

1 अर्जुन उवाच
संन्यासस्य महाबाहॊ तत्त्वम इच्छामि वेदितुम
तयागस्य च हृषीकेश पृथक केशिनिषूदन

1 [स] तं तथा मन्त्रिणॊ दृष्ट्वा भॊगेन परिवेष्टितम
विवर्णवदनाः सर्वे रुरुदुर भृशदुःखिताः

1 [वै] गतेषु तेषु सर्वेषु तपस्विषु महात्मसु
पिनाक पाणिर भगवान सर्वपापहरॊ हरः

1 [स] भीमसेनं सपाञ्चाल्यं चेदिकेकयसंवृतम
वैकर्तनः सवयं रुद्ध्वा वरयाम आस सायकैः

1 [बर] अव्यक्तात पूर्वम उत्पन्नॊ महान आत्मा महामतिः
आदिर गुणानां सर्वेषां परथमः सर्ग उच्यते

1 [वि] यॊ ऽभयर्थितः सद्भिर असज्जमानः; करॊत्य अर्थं शक्तिम अहापयित्वा
कषिप्रं यशस तं समुपैति सन्तम अलं; परसन्ना हि सुखाय सन्तः

1 [वैषम्पायन] ततः कुन्तीसुतॊ राजा गतमन्युर गतज्वरः
काञ्चने पराङ्मुखॊ हृष्टॊ नयषीदत परमासने

1 [भगवान] नरस तवं पूर्वदेहे वै नारायण सहायवान
बदर्यां तप्तवान उग्रं तपॊ वर्षायुतान बहून

1 [भस] नैषा चेदिपतेर बुद्धिर यया तव आह्वयते ऽचयुतम
नूनम एष जगद भर्तुः कृष्णस्यैव विनिश्चयः

1 [धृ] बालम अत्यन्तसुहिनम अवार्य बलदर्पितम
युद्धेषु कुशलं वीरं कुलपुत्रं तनुत्यजम

1 [वै] उत्तरं सारथिं कृत्वा शमीं कृत्वा परदक्षिणम
आयुधं सर्वम आदाय ततः परायाद धनंजयः

1 [वै] ततस ते भरतश्रेष्ठाः समाजग्मुः परस्परम
विगतक्रॊधमात्सर्याः सर्वे विगतकल्मषाः

1 [ज] वसिष्ठस्यापवाहॊ वै भीमवेगः कथं नु सः
किमर्थं च सरिच्छ्रेष्ठा तम ऋषिं परत्यवाहयत

1 [बर] य उत्पन्नॊ महान पूर्वम अहंकारः स उच्यते
अहम इत्य एव संभूतॊ दवितीयः सर्ग उच्यते

1 [भ] ततः कदा चिद देवेन्द्रॊ दिव्यरूपवपुर धरः
इदम अन्तरम इत्य एवं ततॊ ऽभयागाद अथाश्रमम

1 संजय उवाच
ततॊ धनंजयं दृष्ट्वा बाणगाण्डीवधारिणम
पुनर एव महानादं वयसृजन्त महारथाः

1 [स] एतस्मिन्न एव काले तु जरत्कारुर महातपाः
चचार पृथिवीं कृत्स्नां यत्रसायं गृहॊ मुनिः

1 [स] तरमाणः पुनः कृष्णः पार्थम अभ्यवदच छनैः
पश्य कौरव्य राजानम अपयातांश च पाण्डवान

1 [धृ] अनुक्तं यदि ते किं चिद वाचा विदुर विद्यते
तन मे शुश्रूषवे बरूहि विचित्राणि हि भाषसे

1 [वैषम्पायन] परकृतीनां तु तद वाक्यं देशकालॊपसंहितम
शरुत्वा युधिष्ठिरॊ राजाथॊत्तरं परत्यभाषत

1 [व] ततः शरुत्वैव भीष्मस्य चेदिराड उरुविक्रमः
युयुत्सुर वासुदेवेन वासुदेवम उवाच ह

1 [स] यन मा पृच्छसि राजेन्द्र सिन्धुराजस्य विक्रमम
शृणु तत सर्वम आख्यास्ये यथा पाण्डून अयॊधयत

1 [वै] अथ दुर्यॊधनॊ राजा समरे भीष्मम अब्रवीत
दरॊणं च रथशार्दूलं कृक्पं च सुमहारथम

1 [सूत] एतच छरुत्व नृपॊ विद्वान हृष्टॊ ऽभूज जनमेजयः
पितामहानां सर्वेषां गमनागमनं तदा

1 [स] सा शप्ता तेन करुद्धेन विश्वामित्रेण धीमता
तस्मिंस तीर्थवरे शुभ्रे शॊणितं समुपावहत

1 [बर] अहंकारात परसूतानि महाभूतानि पञ्च वै
पृथिवी वायुर आकाशम आपॊ जयॊतिश च पञ्चमम

1 [भ] विपुलस तव अकरॊत तीव्रं तपः कृत्वा गुरॊर वचः
तपॊ युक्तम अथात्मानम अमन्यत च वीर्यवान

1 [धृ] एवं वयूढेष्व अनीकेषु मामकेष्व इतरेषु च
के पूर्वं पराहरंस तत्र कुरवः पाण्डवास तथा

1 [स] एतच छरुत्वा जरत्कारुर दुःखशॊकपरायणः
उवाच सवान पितॄन दुःखाद बाष्पसंदिग्धया गिरा

1 [वै] तस्य संपश्यतस तव एव पिनाकी वृषभध्वजः
जगामादर्शनं भानुर लॊकस्येवास्तम एयिवान

1 [स] ततः पुनः समाजग्मुर अभीताः कुरुसृञ्जयाः
युधिष्ठिर मुखाः पार्था वैकर्तन मुखा वयम

1 [व] ततॊ राजा धृतराष्ट्रॊ मनीषी; संपूज्य वाक्यं विदुरेरितं तत
सनत्सुजातं रहिते महात्मा; पप्रच्छ बुद्धिं परमां बुभूषन

1 [वैषम्पायन] ततॊ युधिष्ठिरॊ राजा जञातीनां ये हता मृधे
शराद्धानि कारयाम आस तेषां पृथग उदारधीः

1 [व] वसन दुर्यॊधनस तस्यां सभायां भरतर्षभ
शनैर ददर्श तां सर्वां सभां शकुनिना सह

1 [कर्ण] सर्वान आयुष्मतॊ भीतान संत्रस्तान इव लक्षये
अयुद्धमनसश चैव सर्वांश चैवानवस्थितान

1 [स] सैन्धवेन निरुद्धेषु जयगृद्धिषु पाण्डुषु
सुघॊरम अभवद युद्धं तवदीयानां परिः सह

1 [वै] अदृष्ट्वा तु नृपः पुत्रान दर्शनं परतिलब्धवान
ऋषिप्रसादात पुत्राणां सवरूपाणां कुरूद्वह

1 [ज] सरस्वत्याः परभावॊ ऽयम उक्तस ते दविजसात्तम
कुमारस्याभिषेकं तु बरह्मन वयाख्यातुम अर्हसि

1 [बर] मनुष्याणां तु राजन्यः कषत्रियॊ मध्यमॊ गुणः
कुञ्जरॊ वाहनानां च सिंहश चारण्यवासिनाम

1 [भ] तम आगतम अभिप्रेक्ष्य शिष्यं वाक्यम अथाब्रवीत
देव शर्मा महातेजा यत तच छृणु नराधिप

1 [स] पूर्वाह्णे तस्य रौद्रस्य युद्धम अह्नॊ विशां पते
परावर्तत महाघॊरं राज्ञां देहावकर्तनम

1 [स] वासुकिस तव अब्रवीद वाक्यं जरत्कारुम ऋषिं तदा
सनामा तव कन्येयं सवसा मे तपसान्विता

1 [वै] गतेषु लॊकपालेषु पार्थः शत्रुनिबर्हणः
चिन्तयाम आस राजेन्द्र देवराजरथागमम

1 [स] एतस्मिन्न अन्तरे कृष्णः पार्थं वचनम अब्रवीत
दर्शयन्न इव कौन्तेयं धर्मराजं युधिष्ठिरम

1 [धृ] ऋचॊ यजूंष्य अधीते यः सामवेदं च यॊ दविजः
पापानि कुर्वन पापेन लिप्यते न स लिप्यते

1 [वैषम्पायन] अभिषिक्तॊ महाप्राज्ञॊ राज्यं पराप्य युधिष्ठिरः
दाशार्हं पुण्डरीकाक्षम उवाच पराञ्जलिः शुचिः

1 [ष] दुर्यॊधन न ते ऽमर्षः कार्यः परति युधिष्ठिरम
भागधेयानि हि सवानि पाण्डवा भुञ्जते सदा

1 [कृप] सदैव तव राधेय युद्धे करूरतरा मतिः
नार्थानां परकृतिं वेत्थ नानुबन्धम अवेक्षसे

1 [स] आददानस तु शूराणाम आयूंष्य अभवद आर्जुनिः
अन्तकः सर्वभूतानां पराणान काल इवागते

1 [ज] दृष्ट्वा पुत्रांस तथा पौत्रान सानुबन्धाञ जनाधिपः
धृतराष्ट्रः किम अकरॊद राजा चैव युधिष्ठिरः

1 [वै] ततॊ ऽभिषेका संभारान सर्वान संभृत्य शास्त्रतः
बृहस्पतिः समिद्धे ऽगनौ जुहावाज्यं यथाविधि

1 [बर] यद आदिमध्यपर्यन्तं गरहणॊपायम एव च
नाम लक्षणसंयुक्तं सर्वं वक्ष्यामि तत्त्वतः

1 [धृ] सनत्सुजात यद इमां परार्थां; बराह्मीं वाचं परवदसि विश्वरूपाम
परां हि कामेषु सुदुर्लभां कथां; तद बरूहि मे वाक्यम एतत कुमार

1 [य] यन मूलं सर्वधर्माणां परजनस्य गृहस्य च
पितृदेवातिथीनां च तन मे बरूहि पितामह

1 [स] राजञ शतसहस्राणि तत्र तत्र तदा तदा
निर्मर्यादं परयुद्धानि तत ते वक्ष्यामि भारत

1 [स] गतमात्रं तु भर्तारं जरत्कारुर अवेदयत
भरातुस तवरितम आगम्य यथातथ्यं तपॊधन

1 [वै] स ददर्श पुरीं रम्यां सिद्धचारणसेविताम
सर्वर्तुकुसुमैः पुण्यैः पादपैर उपशॊभिताम

1 [धृ] निवृत्ते भीमसेने च पाण्डवे च युधिष्ठिरे
वध्यमाने बले चापि मामके पाण्डुसृञ्जयैः

1 [वैषम्पायन] ततॊ विसर्जयाम आस सर्वाः परकृतयॊ नृपः
विविशुश चाभ्यनुज्ञाता यथा सवानि गृहाणि च

1 [व] अनुभूय तु राज्ञस तं राजसूयं महाक्रतुम
युधिष्ठिरस्य नृपतेर गान्धारी पुत्र संयुतः

1 [वै] दविवर्षॊपनिवृत्तेषु पाण्डवेषु यदृच्छया
देवर्षिर नारदॊ राजन्न आजगाम युधिष्ठिरम

1 [धृ] यथा वदसि मे सूत एकस्य बहुभिः सह
संग्रामं तुमुलं घॊरं जयं चैव महात्मनः

1 [वै] शृणु मातृगणान राजन कुमारानुचरान इमान
कीर्त्यमानान मया वीर सपत्नगणसूदनान

1 [बर] बुद्धिसारं मन सतम्भम इन्द्रियग्रामबन्धनम
महाभूतार विष्कम्भं निमेष परिवेष्टनम

1 [स] गतपूर्वाह्णभूयिष्ठे तस्मिन्न अहनि दारुणे
वर्तमाने महारौद्रे महावीर वरक्षये

1 [य] कन्यायाः पराप्तशुल्कायाः पतिश चेन नास्ति कश चन
तत्र का परतिपत्तिः सयात तन मे बरूहि पितामह

1 [ष] यद अपृच्छत तदा राजा मन्त्रिणॊ जनमेजयः
पितुः सवर्गगतिं तन मे विस्तरेण पुनर वद

1 [वै] ततॊ देवाः सगन्धर्वाः समादायार्घ्यम उत्तमम
शक्रस्य मतम आज्ञाय पार्थम आनर्चुर अञ्जसा

1 [स] दरौणिस तु रथवंशेन महता परिवारितः
आपतत सहसा राजन यत्र राजा वयवस्थिथ

1 [सन] यत तच छुक्रं महज जयॊतिर दीप्यमानं महद यशः
तद वै देवा उपासन्ते यस्माद अर्कॊ विराजते
यॊगिनस तं परपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम

1 [जनमेजय] पराप्य राज्यं महातेजा धर्मराजॊ युधिष्ठिरः
यद अन्यद अकरॊद विप्र तन मे वक्तुम इहार्हसि

1 [अष्वत्थ] न च तावज जिता गावॊ न च सीमान्तरं गताः
न हास्तिनपुरं पराप्तास तवं च कर्ण विकत्थसे

1 [ज] कथं समभवद दयूतं भरातॄणां तन महात्ययम
यत्र तद वयसनं पराप्तं पाण्डवैर मे पितामहैः

1 [ज] अत्यद्भुतम इदं कर्म पार्थस्यामित तेजसः
धृतराष्ट्रॊ महातेजाः शरुत्वा विप्र किम अब्रवीत

1 [भीस्म] साधु पश्यति वै दरॊणः कृपः साध्व अनुपश्यति
कर्णस तु कषत्रधर्मेण यथावद यॊद्धुम इच्छति

1 [धृ] तथा परविष्टं तरुणं सौभद्रम अपराजितम
कुलानुरूपं कुर्वाणं संग्रामेष्व अपलायिनम

1 [य] तथा महात्मनस तस्य तपस्य उग्रे च वर्ततः
अनाथस्येव निधनं तिष्ठत्स्व अस्मासु बन्धुषु

1 [ज] अत्यद्भुतम इदं बरह्मञ शरुतवान अस्मि तत्त्वतः
अभिषेकं कुमारस्य विस्तरेण यथाविधि

1 [बर] एवम एतेन मार्गेण पूर्वॊक्तेन यथाविधि
अधीतवान यथाशक्ति तथैव बरह्मचर्यवान