महाभारत संस्कृत

1 [स] तथा संभाषतां तेषां परादुरासीद धनंजयः
दुदृक्षुर भरतश्रेष्ठं राजानं ससुहृद गणम

1 [व] बरह्मणॊ मानसाः पुत्रा विदिताः षण महर्षयः
एकादश सुताः सथाणॊः खयाताः परममानसाः

1 बृहदश्व उवाच
अपक्रान्ते नले राजन दमयन्ती गतक्लमा
अबुध्यत वरारॊहा संत्रस्ता विजने वने

1 [धृ] हतं दुर्यॊधनं दृष्ट्वा भीमसेनेन संयुगे
पाण्डवाः सृञ्जयाश चैव किम अकुर्वत संजय

1 [व] कथयन्न एव तु तदा वासुदेवः परतापवान
महाभारत युद्धं तत कथान्ते पितुर अग्रतः

1 [य] दानं यज्ञक्रिया चेह किंस्वित परेत्य महाफलम
कस्य जयायः फलं परॊक्तं कीदृशेभय कथं कदा

1 [व] पितुर एतद वचः शरुत्वा धार्तराष्ट्रॊ ऽतयमर्षणः
आधाय विपुलं करॊधं पुनर एवेदम अब्रवीत

1 [स] ततः कर्णः कुरुषु परद्रुतेषु; वरूथिना शवेतहयेन राजन
पाञ्चाल पुत्रान वयधमत सूतपुत्रॊ; महेषुभिर वात इवाभ्रसंघान

1 [वै] धिग अस्तु कषत्तारम इति बरुवाणॊ; दर्पेण मत्तॊ धृतराष्ट्रस्य पुत्रः
अवैक्षत परातिकामीं सभायाम; उवाच चैनं परमार्यमध्ये

1 [वै] आहूयमानस तु स तेन संख्ये; महामना धृतराष्ट्रस्य पुत्रः
निवर्तितस तस्य गिराङ्कुशेन; गजॊ यथामत्त इवाङ्कुशेन

1 [भीस्म] आश्रमाणां महाबाहॊ शृणु सत्यपराक्रम
चतुर्णाम इह वर्णानां कर्माणि च युधिष्ठिर

1 [ज] देवानां दानवानां च यक्षाणाम अथ रक्षसाम
अन्येषां चैव भूतानां सर्वेषां भगवन्न अहम

1 [धृ] भयं मे सुमहज जातं विस्मयश चैव संजय
शरुत्वा पाण्डुकुमाराणां कर्म देवैः सुदुष्करम

1 [धृ] शवॊभूते किम अकार्षुस ते दुःखशॊकसमन्विताः
अभिमन्यौ हते तत्र के वायुध्यन्त मामकाः

1 बृहदश्व उवाच
सा निहत्य मृगव्याधं परतस्थे कमलेक्षणा
वनं परतिभयं शून्यं झिल्लिकागणनादितम

1 [स] ततस ते परययुः सर्वे निवासाय महीक्षितः
शङ्खान परध्मापयन्तॊ वै हृष्टाः परिघबाहवः

1 [व] एतच छरुत्वा तु पुत्रस्य वचः शूरात्मजस तदा
विहाय शॊकं धर्मात्मा ददौ शराद्धम अनुत्तमम

1 [य] इदं देयम इदं देयम इतीयं शरुतिचॊदना
बहु देयाश च राजानः किं सविद देयम अनुत्तमम

1 [व] तथा तु पृच्छन्तम अतीव पार्थान; वैचित्रवीर्यं तम अचिन्तयित्वा
उवाच कर्णॊ धृतराष्ट्र पुत्रं; परहर्षयन संसदि कौरवाणाम

1 [स] तत्राकरॊद दुष्करं राजपुत्रॊ; दुःशासनस तुमुले युध्यमानः
चिच्छेद भीमस्य धनुः कषुरेण; षड्भिः शरैः सारथिम अप्य अविध्यत

1 [भम] भवन्ति देशे बन्धक्यः कितवानां युधिष्ठिर
न ताभिर उत दीव्यन्ति दया चैवास्ति तास्व अपि

1 [युधिस्ठिर] शिवान सुखान महॊदर्कान अहिंस्राँल लॊकसंमतान
बरूहि धर्मान सुखॊपायान मद्विधानां सुखावहान

1 [भस] ततः स भगवान देवॊ लॊकानां परमेश्वरः
बरह्माणं परत्युवाचेदं सनिग्धगम्भीरया गिरा

1 [स] हन्त ते संप्रवक्ष्यामि सर्वं परत्यक्षदर्शिवान
शुश्रूषस्व सथिरॊ भूत्वा तव हय अपनयॊ महान

1 [ज] तवत्तः शरुतम इदं बरह्मन देवदानवरक्षसाम
अंशावतरणं सम्यग गन्धर्वाप्सरसां तथा

1 बृहदश्व उवाच
सा तच छरुत्वानवद्याङ्गी सार्थवाहवचस तदा
अगच्छत तेन वै सार्धं भर्तृदर्शनलालसा

1 [ज] किमर्थं राजशार्दूलॊ धर्मराजॊ युधिष्ठिरः
गान्धार्याः परेषयाम आस वासुदेवं परंतपम

1 [ज] शरुत्वैतद वचनं बरह्मन वयासेनॊक्तं महात्मना
अश्वमेधं परति तदा किं नृपः परचकार ह

1 [य] कानि दानानि लॊके ऽसमिन दातुकामॊ महीपतिः
गुणाधिकेभ्यॊ विप्रेभ्यॊ दद्याद भरतसत्तम

1 [दुर] सदृशानां मनुष्येषु सर्वेषां तुल्यजन्मनाम
कथम एकान्ततस तेषां पार्थानां मन्यसे जयम

1 [स] दुःशासने तु निहते पुत्रास तव महारथाः
महाक्रॊधविषा वीराः समरेष्व अपलायिनः
दश राजन महावीर्यॊ भीमं पराच्छादयञ शरैः

1 [दरौ] पुरस्तात करणीयं मे न कृतं कार्यम उत्तरम
विह्वलास्मि कृतानेन कर्षता बलिना बलात

1 [वै] ततॊ विजित्य संग्रामे कुरून गॊवृषभेक्षणः
समानयाम आस तदा विराटस्य धनं महत

1 जया कर्षणं शत्रुनिबर्हणं च; कृषिर वणिज्या पशुपालनं च
शुश्रूषणं चापि तथार्थ हेतॊर; अकार्यम एतत परमं दविजस्य

1 [दुर] वासुदेवॊ महद भूतं सर्वलॊकेषु कथ्यते
तस्यागमं परतिष्ठां च जञातुम इच्छे पितामह

1 [स] तस्यां निशायां वयुष्टायां दरॊणः शस्त्रभृतां वरः
सवान्य अनीकानि सर्वाणि पराक्रामद वयूहितुं तथ

1 [वै] स कदा चिन महाबाहुः परभूतबलवाहनः
वनं जगाम गहनं हयनागशतैर वृतः

1 बृहदश्व उवाच
उत्सृज्य दमयन्तीं तु नलॊ राजा विशां पते
ददर्श दावं दह्यन्तं महान्तं गहने वने

1 [धृ] अधिष्ठितः पदा मूर्ध्नि भग्नसक्थॊ महीं गतः
शौटीरमानी पुत्रॊ मे कान्य अभाषत संजय

1 [व] ततस ते परययुर हृष्टाः परहृष्टनरवाहनाः
रथघॊषेण महता पूरयन्तॊ वसुंधराम

1 [य] शरुतं मे भवतॊ वाक्यम अन्नदानस्य यॊ विधिः
नक्षत्र अयॊगस्येदानीं दानकल्पं बरवीहि मे

1 [धृ] दुर्यॊधन विजानीहि यत तवां वक्ष्यामि पुत्रक
उत्पथं मन्यसे मार्गम अनभिज्ञ इवाध्वगः

1 [स] वृषसेनं हतं दृष्ट्वा शॊकामर्ष समन्वितः
मुक्त्वा शॊकॊद्भवं वारि नेत्राभ्यां सहसा वृषः

1 [कर्ण] तरयः किलेमे अधना भवन्ति; दासः शिष्यश चास्वतन्त्रा च नारी
दासस्य पत्नी तवं धनम अस्य भद्रे; हीनेश्वरा दासधनं च दासी

1 [वै] अवजित्य धनं चापि विराटॊ वाहिनीपतिः
पराविशन नगरं हृष्टश चतुर्भिः सह पाण्डवैः

1 चातुराश्रम्य धर्माश च जातिधर्माश च पाण्डव
लॊकपालॊत्तराश चैव कषात्रे धर्मे वयवस्थिताः

1 [भस] शृणु चेदं महाराज बरह्मभूतस्तवं मम
बरह्मर्षिभिश च देवैश च यः पुरा कथितॊ भुवि

1 [वै] ततॊ मृगसहस्राणि हत्वा विपुलवाहनः
राजा मृगप्रसङ्गेन वनम अन्यद विवेश ह

1 [स] ततॊ वयूढेष्व अनीकेषु समुत्क्रुष्टेषु मारिष
ताड्यमानासु भेरीषु मृदङ्गेषु नदत्सु च

1 बृहदश्व उवाच
तस्मिन्न अन्तर्हिते नागे परययौ नैषधॊ नलः
ऋतुपर्णस्य नगरं पराविशद दशमे ऽहनि

1 [स] वातिकानां सकाशात तु शरुत्वा दुर्यॊधनं हतम
हतशिष्टास ततॊ राजन कौरवाणां महारथाः

1 [बराह्मणाह] करियताम उपहारॊ ऽदय तर्यम्बकस्य महात्मनः
कृत्वॊपहारं नृपते ततः सवार्थे यतामहे

1 [भ] सर्वान कामान परयच्छन्ति ये परयच्छन्ति काञ्चनम
इत्य एवं भगवान अत्रिः पितामहसुतॊ ऽबरवीत

1 [व] एवम उक्त्वा महाप्राज्ञॊ धृतराष्ट्रः सुयॊधनम
पुनर एव महाभागः संजयं पर्यपृच्छत

1 [स] तद देव नागासुरसिद्धसंघैर; गन्धर्वयक्षाप्सरसां च संघैः
बरह्मर्षिराजर्षिसुपर्णजुष्टं; बभौ वियद विस्मयनीय रूपम

1 [कर्ण] या नः शरुता मनुष्येषु सत्रियॊ रूपेण संमताः
तासाम एतादृशं कर्म न कस्यां चन शुश्रुमः

1 [वै] ततॊ राज्ञः सुतॊ जयेष्ठः पराविशत पृथिवीं जयः
सॊ ऽभिवाद्य पितुः पादौ धर्मराजम अपश्यत

1 एवं वीर्यः सर्वधर्मॊपपन्नः; कषात्रः शरेष्ठः सर्वधर्मेषु धर्मः
पाल्यॊ युष्माभिर लॊकसिंहैर उदारैर; विपर्यये सयाद अभावः परजानाम

1 [स] वयुषितायां च शर्वर्याम उदिते च दिवाकरे
उभे सेने महाराज युद्धायैव समीयतुः

1 [व] ततॊ गच्छन महाबाहुर एकॊ ऽमात्यान विसृज्य तान
नापश्यद आश्रमे तस्मिंस तम ऋषिं संशितव्रतम

1 [धृ] तस्मिन परभग्ने सैन्याग्रे वध्यमाने किरीटिना
के नु तत्र रणे वीराः परत्युदीयुर धनंजयम

1 बृहदश्व उवाच
हृतराज्ये नले भीमः सभार्ये परेष्यतां गते
दविजान परस्थापयाम आस नलदर्शनकाङ्क्षया

1 [व] एतस्मिन्न एव काले तु वासुदेवॊ ऽपि वीर्यवान
उपायाद वृष्णिभिः सार्धं पुरं वारणसाह्वयम

1 [य] दह्यमानाय विप्राय यः परयच्छत्य उपानहौ
यत फलं तस्य भवति तन मे बरूहि पितामह

1 [व] दुर्यॊधने धार्तराष्ट्रे तद वचॊ ऽपरतिनन्दति
तूष्णींभूतेषु सर्वेषु समुत्तस्थुर नरेश्वराः

1 [स] तौ शङ्खभेरी निनदे समृद्धे; समीयतुः शवेतहयौ नराग्र्यौ
वैकर्तनः सूतपुत्रॊ ऽरजुनश च; दुर्मन्त्रिते तव पुत्रस्य राजन

1 [य] राजन किं करवामस ते परशाध्य अस्मांस तवम ईश्वरः
नित्यं हि सथातुम इच्छामस तव भारत शासने

1 [वै] ततस तृतीये दिवसे भरातरः पञ्च पाण्डवाः
सनाताः शुक्लाम्बर धराः समये चरितव्रताः

1 शरुता मे कथिताः पूर्वैश चत्वारॊ मानवाश्रमाः
वयाख्यानम एषाम आचक्ष्व पृच्छतॊ मे पिता मह

1 [स] अकरॊत तुमुलं युद्धं भीष्मः शांतनवस तदा
भीमसेन भयाद इच्छन पुत्रांस तारयितुं तव

1 [षक] एवम उक्तस तया शक्रः संदिदेश सदागतिम
परातिष्ठत तदा काले मेनका वायुना सह

1 [स] दुःशासन बलं हत्वा सव्यसाची धनंजयः
सिन्धुराजं परीप्सन वै दरॊणानीकम उपाद्रवत

1 सुदेव उवाच
विदर्भराजॊ धर्मात्मा भीमॊ भीमपराक्रमः
सुतेयं तस्य कल्याणी दमयन्तीति विश्रुता

1 [व] उत्थितायां पृथायां तु सुभद्रा भरातरं तदा
दृष्ट्वा चुक्रॊश दुःखार्ता वचनं चेदम अब्रवीत

1 [य] शरुतं दानफलं तात यत तवया परिकीर्तितम
अन्नं तु ते विशेषेण परशस्तम इह भारत

1 [स] अर्जुनॊ वासुदेवश च धन्विनौ परमार्चितौ
कामाद अन्यत्र संभूतौ सर्वाभावाय संमितौ

1 [स] ततॊ ऽपयाताः शरपात मात्रम; अवस्थिताः कुरवॊ भिन्नसेनाः
विद्युत परकाशं ददृशुः समन्ताद; धनंजयास्त्रं समुदीर्यमाणम

1 जनमेजय उवाच
अनुज्ञातांस तान विदित्वा सरत्नधनसंचयान
पाण्डवान धार्तराष्ट्राणां कथम आसीन मनस तदा

1 [विराट] यद्य एष राजा कौरव्यः कुन्तीपुत्रॊ युधिष्ठिरः
कतमॊ ऽसयार्जुनॊ भराता भीमश च कतमॊ बली

1 चातुराश्रम्य उक्तॊ ऽतर चातुर्वर्ण्यस तथैव च
राष्ट्रस्य यत्कृत्य तमं तन मे बरूहि पिता मह

1 [स] दृष्ट्वा भीष्मेण संसक्तान भरातॄन अन्यांश च पार्थिवान
तम अभ्यधावद गाङ्गेयम उद्यतास्त्रॊ धनंजयः

1 [दुह्सन्त] सुव्यक्तं राजपुत्री तवं यथा कल्याणि भाषसे
भार्या मे भव सुश्रॊणि बरूहि किं करवाणि ते

1 [स] संनिरुद्धस तु तैः पार्थॊ महाबलपराक्रमः
दरुतं समनुयातश च दरॊणेन रथिनां वरः

1 दमयन्त्य उवाच
मां चेद इच्छसि जीवन्तीं मातः सत्यं बरवीमि ते
नरवीरस्य वै तस्य नलस्यानयने यत

1 [व] एवम उक्तस तु राजेन्द्र केशिहा दुःखमूर्छितः
तथेति वयाजहारॊच्चैर हलादयन्न इव तं जनम

1 [य] तिलानां कीदृशं दानम अथ दीपस्य चैव ह
अन्नानां वाससां चैव भूय एव बरवीहि मे

1 [धृ] कथं तवं माधवं वेत्थ सर्वलॊकमहेश्वरम
कथम एनं न वेदाहं तन ममाचक्ष्व संजय

1 वैशंपायन उवाच
ततॊ वयध्वगतं पार्थं परातिकामी युधिष्ठिरम
उवाच वचनाद राज्ञॊ धृतराष्ट्रस्य धीमतः

1 [स] अथाब्रवीद वासुदेवॊ रथस्थॊ; राधेय दिष्ट्या समरसीह धर्मम
परायेण नीचा वयसनेषु मग्ना; निन्दन्ति दैवं कुकृतं न तत तत

1 [विरट] किमर्थं पाण्डवश्रेष्ठ भार्यां दुहितरं मम
परतिग्रहीतुं नेमां तवं मया दत्ताम इहेच्छसि

1 किम आहुर दैवतं विप्रा राजानं भरतर्षभ मनुष्याणाम अधिपतिं तन मे बरूहि पिता मह 2 अत्राप्य उदाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम बृहस्पतिं वसु मना यथा पप्रच्छ भारत 3 राजा वसु मना नाम कौसल्यॊ धीमतां वरः महर्षिं परिपप्रच्छ कृतप्रज्ञॊ बृहस्पतिम 4 सर्वं वैनयिकं कृत्वा विनयज्ञॊ बृहस्पतेः दक्षिणानन्तरॊ भूत्वा परणम्य विधिपूर्वकम 5 विधिं पप्रच्छ राज्यस्य सर्वभूतहिते रतः परजानां हितम अन्विच्छन धर्ममूलं विशां पते 6 केन भूतानि वर्धन्ते कषयं गच्छन्ति केन च कम अर्चन्तॊ महाप्राज्ञ सुखम अत्यन्तम आप्नुयुः 7 इति पृष्टॊ महाराज्ञा कौसल्येनामितौजसा राजसत्कारम अव्यग्रः शशंसास्मै बृहस्पतिः 8 राजमूलॊ महाराज धर्मॊ लॊकस्य लक्ष्यते परजा राजभयाद

1 [स] शिखण्डी सह मत्स्येन विराटेन विशां पते
भीष्मम आशु महेष्वासम आससाद सुदुर्जयम

1 [व] परतिज्ञाय तु दुःषन्ते परतियाते शकुन्तला
गर्भं सुषाव वामॊरुः कुमारम अमितौजसम

1 बृहदश्व उवाच
अथ दीर्घस्य कालस्य पर्णादॊ नाम वै दविजः
परत्येत्य नगरं भैमीम इदं वचनम अब्रवीत

1 [स] हते सुदक्षिणे राजन वीरे चैव शरुतायुधे
जवेनाभ्यद्रवन पार्थं कुपिताः सैनिकास तव

1 [व] सैवं विपल्य करुणं सॊन्मादेव तपस्विनी
उत्तरा नयपतद भूमौ कृपणा पुत्रगृद्धिनी

1 [य] भूय एव कुरुश्रेष्ठ दानानां विधिम उत्तमम
कथयस्व महाप्राज्ञ भूमिदानं विशेषतः

1 [धृ] भूयॊ मे पुण्डरीकाक्षं संजयाचक्ष्व पृच्छते
नाम कर्मार्थवित तात पराप्नुयां पुरुषॊत्तमम

1 वैशंपायन उवाच
वनवासाय चक्रुस ते मतिं पार्थाः पराजिताः
अजिनान्य उत्तरीयाणि जगृहुश च यथाक्रमम

1 [स] शल्यस तु कर्णार्जुनयॊर विमर्दे; बलानि दृष्ट्वा मृदितानि बाणैः
दुर्यॊधनं यान्तम अवेक्षमाणॊ; संदर्शयद भारत युद्धभूमिम