महाभारत संस्कृत

1 [स] कृते ऽवहारे सैन्यानां परथमे भरतर्षभ
भीष्मे च युधि संरब्धे हृष्टे दुर्यॊधने तथा

1 [भ] पराचेतसस्य वचनं कीर्तयन्ति पुरा विदः
यस्याः किं चिन नाददते जञातयॊ न स विक्रयः

1 [मन्त्रिणह] ततः स राजा राजेन्द्र सकन्धे तस्य भुजंगमम
मुनेः कषुत कषाम आसज्य सवपुरं पुनर आययौ

1 [स] महासत्त्वौ तु तौ दृष्ट्वा सहितौ केशवार्जुनौ
हतम आधिरथिं मेने संख्ये गाण्डीवधन्वना

1 [व] एवं सनत्सुजातेन विदुरेण च धीमता
सार्धं कथयतॊ राज्ञः सा वयतीयाय शर्वरी

1 [युधिस्ठिर] किम इदं परमाश्चर्यं धयायस्य अमितविक्रम
कच चिल लॊकत्रयस्यास्य सवस्ति लॊकपरायण

1 [द] यन मया पाण्डवानां तु दृष्टं तच छृणु भारत
आहृतं भूमिपालैर हि वसु मुख्यं ततस ततः

1 [भीस्म] कलांशास तात युज्यन्ते मुहूर्ताश च दिनानि च
अर्धमासाश च मासाश च नक्षत्राणि गरहास तथा

1 [नारद] नासौ वृथाग्निना दग्धॊ यथा तत्र शरुतं मया
वैचित्रवीर्यॊ नृपतिस तत ते वक्ष्यामि भारत

1 [स] स कर्णं कर्णिना कर्णे पुनर विव्याध फाल्गुनिः
शरैः पञ्चाशता चैनम अविध्यत कॊपयन भृशम

1 [वै] ततस तीर्थवरं रामॊ ययौ बदर पाचनम
तपस्विसिद्धचरितं यत्र कन्या धृतव्रता

1 [बर] संन्यासं तप इत्य आहुर वृद्धा निश्चित दर्शिनः
बराह्मणा बरह्मयॊनिस्था जञानं बरह्म परं विदुः

1 [स] करौञ्चं ततॊ महाव्यूहम अभेद्यं तनयस तव
वयूढं दृष्ट्वा महाघॊरं पार्थेनामित तेजसा

1 [य] सर्वशास्त्रविधानज्ञ राजधर्मार्थवित्तम
अतीव संशयच छेत्ता भवान वै परथितः कषितौ

1 [स] एवम उक्त्वा ततः शरीमान मन्त्रिभिश चानुमॊदितः
आरुरॊह परतिज्ञां स सर्पसत्राय पार्थिवः
बरह्मन भरतशार्दूलॊ राजा पारिक्षितस तदा

1 [ज] यद इदं शॊचितं राज्ञा धृतराष्ट्रेण वै मुने
परव्राज्य पाण्डवान वीरान सर्वम एतन निरर्थकम

1 [स] तद धर्मशीलस्य वचॊ निशम्य; राज्ञः करुद्धस्याधिरथौ महात्मा
उवाच दुर्धर्षम अदीनसत्त्वं; युधिष्ठिरं जिष्णुर अनन्तवीर्यः

1 [धृ] पृच्छामि तवां संजय राजमध्ये; किम अब्रवीद वाक्यम अदीनसत्त्वः
धनंजयस तात युधां परणेता; दुरात्मनां जीवितच्छिन महात्मा

1 [जनमेजय] शरतल्पे शयानस तु भरतानां पितामहः
कथम उत्सृष्टवान देहं कं च यॊगम अधारयत

1 [द] दायं तु तस्मै विविधं शृणु मे गदतॊ ऽनघ
यज्ञार्थं राजभिर दत्तं महान्तं धनसंचयम

1 [वै] तथा वयूढेष्व अनीकेषु कौरवेयैर महारथैः
उपायाद अर्जुनस तूर्णं रथघॊषेण नादयन

1 [स] विष्णॊः सवसानन्दि करः स विष्ण्वायुध भीषितः
रराजातिरथः संख्ये जनार्दन इवापरः

1 [वै] इन्द्र तीर्थं ततॊ गत्वा यदूनां परवरॊ बली
विप्रेभ्यॊ धनरत्नानि ददौ सनात्वा यथाविधि

1 [धृ] एवं वयूढेष्व अनीकेषु मामकेष्व इतरेषु च
कथं परहरतां शरेष्ठाः संप्रहारं परचक्रिरे

1 [बर] के चिद बरह्ममयं वृक्षं के चिद बरह्ममयं महत
के चित पुरुषम अव्यक्तं के चित परम अनामयम
मन्यन्ते सर्वम अप्य एतद अव्यक्तप्रभवाव्ययम

1 [ष] सर्पसत्रे तदा राज्ञः पाण्डवेयस्य धीमतः
जनमेजयस्य के तव आसन्न ऋत्विजः परमर्षयः

1 [य] अर्थाश्रयाद वा कामाद वा वर्णानां वाप्य अनिश्चयात
अज्ञानाद वापि वर्णानां जायते वर्णसंकरः

1 [वै] सुदीर्घम उष्णं निःश्वस्य धृतराष्ट्रॊ ऽमबिका सुतः
अब्रवीत संजयं सूतम आमन्त्र्य भरतर्षभ

1 [स] शरुत्वा कर्णं कल्यम उदारवीर्यं; करुद्धः पार्थः फल्गुनस्यामितौजाः
धनंजयं वाक्यम उवाच चेदं; युधिष्ठिरः कर्ण शराभितप्तः

1 [व] समवेतेषु सर्वेषु तेषु राजसु भारत
दुर्यॊधनम इदं वाक्यं भीष्मः शांतनवॊ ऽबरवीत

1 [वैषम्पायन] ततः स च हृषीकेशः स च राजा युधिष्ठिरः
कृपादयश च ते सर्वे चत्वारः पाण्डवाश च ह

1 [द] आर्यास तु ये वै राजानः सत्यसंधा महाव्रताः
पर्याप्तविद्या वक्तारॊ वेदान्तावभृथाप्लुताः

1 [वै] स शत्रुसेनां तरसा परणुद्य; गास ता विजित्याथ धनुर्धराग्र्यः
दुर्यॊधनायाभिमुखं परयातॊ; भूयॊ ऽरजुनः परियम आजौ चिकीर्षन

1 [स] तस्मिंस तु निहते वीरे सौभद्रे रथयूथपे
विमुक्तरथसंनाहाः सर्वे निक्षिप्तकार्मुकाः

1 [धृ] कथं दरॊणॊ महेष्वासः पाञ्चाल्यश चापि पार्षतः
रणे समीयतुर यत्तौ तन ममाचक्ष्व संजय

1 [वै] तस्मिन्न एव तु धर्मात्मा वसति सम तपॊधनः
गार्हस्थ्यं धर्मम आस्थाय असितॊ देवलः पुरा

1 [बर] हन्त वः संप्रवक्ष्यामि यन मां पृच्छथ सत्तमाः
समस्तम इह तच छरुत्वा सम्यग एवावधार्यताम

1 [स] तत आहूय पुत्रं सवं जरत्कारुर भुजंगमा
वासुकेर नागराजस्य वचनाद इदम अब्रवीत

1 [य] बरूहि पुत्रान कुरुश्रेष्ठ वर्णानां तवं पृथक पृथक
कीदृश्यां कीदृशश चापि पुत्राः कस्य च के च ते

1 [ज] अस्त्रहेतॊर गते पार्थे शक्र लॊकं महात्मनि
युधिष्ठिरप्रभृतयः किम अकुर्वन्त पाण्डवाः

1 [स] युधिष्ठिरेणैवम उक्तः कौन्तेयः शवेतवाहनः
असिं जग्राह संक्रुद्धॊ जिघांसुर भरतर्षभम

1 [धृ] किम असौ पाण्डवॊ राजा धर्मपुत्रॊ ऽभयभाषत
शरुत्वेमा बहुलाः सेनाः परत्यर्थेन समागताः

1 [वासुदेव] शृणु कौन्तेय रामस्य मया यावत परिश्रुतम
महर्षीणां कथयतां कारणं तस्य जन्म च

1 [य] आनृशंसस्य धर्मस्य गुणान भक्त जनस्य च
शरॊतुम इच्छामि कार्त्स्न्येन तन मे बरूहि पितामह

1 [वासु] उपपन्नम इदं वाक्यं सॊमकानां धुरं धुरे
अर्थसिद्धि करं राज्ञः पाण्डवस्य महौजसः

1 [य] कथंवीर्यः समभवत स राजा वदतां वरः
कथं च जातरूपेण समयुज्यत स दविज

1 [नारद] आविष कृतबलं कर्णं जञात्वा राजा तु मागधः
आह्वयद दवैरथेनाजौ जरासंधॊ महीपतिः

1 [ज] शरुत्वा कर्णं हतं युद्धे पुत्रांश चैवापलायिनः
नरेन्द्रः किं चिद आश्वस्तॊ दविजश्रेष्ठ किम अब्रवीत

1 [व] तत्र तत्रॊपविष्टेषु पाण्डवेषु महात्मसु
महत्सु चॊपविष्टेषु गन्धर्वेषु च भारत

1 [वै] ते वीरा बद्धनिस्त्रिंशास ततायुध कलापिनः
बद्धगॊधाङ्गुलि तराणाः कालिन्दीम अभितॊ ययुः

1 [धृ] विदितं भवताम एतद यथावृत्तः कुरु कषयः
ममापराधात तत सर्वम इति जञेयं तु कौरवाः

1 [क] शुश्रूषुर अपि दुर्मेधाः पुरुषॊ ऽनियतेन्द्रियः
नालं वेदयितुं कृत्स्नौ धर्मार्थाव इति मे मतिः

1 [वै] ततॊ ययुर दारुकः केशवश च; बभ्रुश च रामस्य पदं पतन्तः
अथापश्यन रामम अनन्तवीर्यं; वृक्षे सथितं चिन्तयानं विविक्ते

1 [ज] भीष्मद्रॊणौ महात्मानौ धृतराष्ट्रश च पार्थिवः
विराटद्रुपदौ चॊभौ शङ्खश चैवॊत्तरस तथा

1 [व] एवम उक्त्वा ययौ वयासॊ धृतराष्ट्राय धीमते
धृतराष्ट्रॊ ऽपि तच छरुत्वा धयानम एवान्वपद्यत

1 [षौनक] पुराणम अखिलं तात पिता ते ऽधीतवान पुरा
कच चित तवम अपि तत सर्वम अधीषे लॊमहर्षणे

1 [धृ] यद इदं धर्मगहनं बुद्ध्या समनुगम्यते
एतद विस्तरशः सर्वं बुद्धिमार्गं परशंस मे

1 [स] रथस्थं पुरुषव्याघ्रं दृष्ट्वा कर्णम अवस्थितम
हृष्टॊ दुर्यॊधनॊ राजन्न इदं वचनम अब्रवीत

1 [व] वनं परविष्टेष्व अथ पाण्डवेषु; परज्ञा चक्षुस तप्यमानॊ ऽमबिकेयः
धर्मात्मानं विदुरम अगाध बुद्धिं; सुखासीनॊ वाक्यम उवाच राजा

1 [स] अथ हैमवते परस्थे सथित्वा युद्धाभिनन्दिनः
सर्व एव महाराज यॊधास तत्र समागताः

1 [द] तवं वै जयेष्ठॊ जयैष्ठिनेयः पुत्र मा पाण्डवान दविषः
दवेष्टा हय असुखम आदत्ते यथैव निधनं तथा

1 [वै] अपयाते तु राधेये दुर्यॊधन पुरॊगमाः
अनीकेन यथा सवेन शरैर आर्च्छन्त पाण्डवम

1 [आ] सॊमस्य यज्ञॊ वरुणस्य यज्ञः; परजापतेर यज्ञ आसीत परयागे
तथा यज्ञॊ ऽयं तव भारताग्र्य; पारिक्षित सवस्ति नॊ ऽसतु परियेभ्यः

1 [स] तस्मिन्न अहनि निर्वृत्ते घॊरे पराणभृतां कषये
आदित्ये ऽसतं गते शरीमान संध्याकाल उपस्थिते

1 [धृ] सर्व एते महॊत्साहा ये तवया परिकीर्तिताः
एकतस तव एव ते सर्वे समेता भीम एकतः

1 [धृ] तथा परतिसमादिष्टः कलिङ्गॊ वाहिनीपतिः
कथम अद्भुतकर्माणं भीमसेनं महाबलम

1 [वै] यत्रेजिवान उडुपती राजसूयेन भारत
तस्मिन वृत्ते महान आसीत संग्रामस तारकामयः

1 [बर] भूतानाम अथ पञ्चानां यथैषाम ईश्वरं मनः
नियमे च विसर्गे च भूतात्मा मन एव च

1 [य] दर्शने कीदृशः सनेहः संवासे च पितामह
महाभाग्यं गवां चैव तन मे बरूहि पितामह

1 बृहदश्व उवाच
आसीद राजा नलॊ नाम वीरसेनसुतॊ बली
उपपन्नॊ गुणैर इष्टै रूपवान अश्वकॊविदः

1 [स] इति सम कृष्ण वचनात परत्युच्चार्य युधिष्ठिरम
बभूव विमनाः पार्थः किं चित कृत्वेव पातकम

1 [वैषम्पायन] ततॊ रामस्य तत कर्म शरुत्वा राजा युधिष्ठिरः
विस्मयं परमं गत्वा परत्युवाच जनार्दनम

1 [ष] यां तवम एतां शरियं दृष्ट्वा पाण्डुपुत्रे युधिष्ठिरे
तप्यसे तां हरिष्यामि दयूतेनाहूयतां परः

1 [वै] तान्य अनीकान्य अदृश्यन्त कुरूणाम उग्रधन्विनाम
संसर्पन्तॊ यथा मेघा घर्मान्ते मन्दमारुताः

1 [य] तवयि याते महाबाहॊ संशप्तकबलं परति
परयत्नम अकरॊत तीव्रम आचार्यॊ गरहणे मम

1 [स] गतापराह्णभूयिष्ठे तस्मिन्न अहनि भारत
रथनागाश्वपत्तीनां सादिनां च महाक्षये

1 [ज] कथं कुमारी भगवंस तपॊ युक्ता हय अभूत पुरा
किम अर्तहं च तपस तेपे कॊ वास्या नियमॊ ऽभवत

1 [ज] बालॊ वाक्यं सथविर इव परभाषते; नायं बालः सथविरॊ ऽयं मतॊ मे
इच्छाम्य अहं वरम अस्मै परदातुं; तन मे विप्रा वितरध्वं समेताः

1 [व] ततॊ ऽभयचॊदयत कृष्णॊ युज्यताम इति दारुकम
मुहूर्ताद इव चाचष्ट युक्तम इत्य एव दारुकः

1 [भ] नहुषस तु ततः शरुत्वा चयवनं तं तथागतम
तवरितः परययौ तत्र सहामात्य पुरॊहितः

1 बृहदश्व उवाच
दमयन्ती तु तच छरुत्वा वचॊ हंसस्य भारत
तदा परभृति न सवस्था नलं परति बभूव सा

1 [स] ततः पुनर अमेयात्मा केशवॊ ऽरजुनम अब्रवीत
कृतसंकल्पम आयस्तं वधे कर्णस्य सर्वशः

1 [धृ] यस्य वै नानृता वाचः परवृत्ता अनुशुश्रुमः
तरैलॊक्यम अपि तस्य सयाद यॊधा यस्य धनंजयः

1 [वैषम्पायन] शरुत्वा तु वचनं भीष्मॊ वासुदेवस्य धीमतः
किं चिद उन्नाम्य वदनं पराञ्जलिर वाक्यम अब्रवीत

1 [वै] एतस्मिन्न अन्तरे तत्र महावीर्यपराक्रमः
आजगाम महासत्त्वः कृपः शस्त्रभृतां वरः
अर्जुनं परति संयॊद्धुं युद्धार्थी स महारथः

1 [स] शरुत्वा तु तं महाशब्दं पाण्डूनां पुत्रगृद्धिनाम
चारैः परवेदिते तत्र समुत्थाय जयद्रथः

1 [स] परभातायां तु शर्वर्यां भीष्मः शांतनवस ततः
अनीकान्यानुसंयाने वयादिदेशाथ भारत

1 [ष] ये सर्पाः सर्पसत्रे ऽसमिन पतिता हव्यवाहने
तेषां नामानि सर्वेषां शरॊतुम इच्छामि सूतज

1 [रसयह] परजापतेर उत्तमवेदिर उच्यते; सनातना राम समन्तपञ्चकम
समिजिरे यत्र पुरा दिवौकसॊ; वरेण सत्रेण महावरप्रदाः

1 [व] तथा परयान्तं वार्ष्णेयं दवारकां भरतर्षभाः
परिष्वज्य नयवर्तन्त सानुयात्राः परंतपाः

1 [य] संशयॊ मे महाप्राज्ञ सुमहान सागरॊपमः
तन मे शृणु महाबाहॊ शरुत्वा चाख्यातुम अर्हसि

1 बृहदश्व उवाच
तेभ्यः परतिज्ञाय नलः करिष्य इति भारत
अथैनान परिपप्रच्छ कृताञ्जलिर अवस्थितः

1 [स] स केशवस्या बीभत्सुः शरुत्वा भारत भाषितम
विशॊकः संप्रहृष्टश च कषणेन समपद्यत

1 [धृ] यथैव पाण्डवाः सर्वे पराक्रान्ता जिगीषवः
तथैवाभिसरास तेषां तयक्तात्मानॊ जये धृताः

1 [वैषम्पायन] ततः कृष्णस्य तद वाक्यं धर्मार्थसहितं हितम
शरुत्वा शांतनवॊ भीष्मः परत्युवाच कृताञ्जलिः

1 [व] ततः परायाद विदुरॊ ऽशवैर उदारैर; महाजवैर बलिभिः साधु दान्तैः
बलान नियुक्तॊ धृतराष्ट्रेण राज्ञा; मनीषिणां पाण्डवानां सकाशम

1 [अर्ज] यत्रैषा काञ्चनी वेदी परदीप्ताग्निशिखॊपमा
उच्छ्रिता काञ्चने दण्डे पताकाभिर अलं कृता
तत्र मां वह भद्रं ते दरॊणानीकाय मारिष

1 बृहदश्व उवाच
सा नमस्कृत्य देवेभ्यः परहस्य नलम अब्रवीत
परणयस्व यथाश्रद्धं राजन किं करवाणि ते

1 [स] परतिज्ञाते तु पार्थेन सिन्धुराजवधे तदा
वासुदेवॊ महाबाहुर धनंजयम अभाषत

1 [स] ततॊ वयूढेष्व अनीकेषु तावकेष्व इतरेषु च
धनंजयॊ रथानीकम अवधीत तव भारत
शरैर अतिरथॊ युद्धे पातयन रथयूथपान