महाभारत संस्कृत

1 [वै] एतच छरुत्वा महाराज धृतराष्ट्रॊ ऽमबिका सुतः
शॊकस्यान्तम अपश्यन वै हतं मत्वा सुयॊधनम
विह्वलः पतितॊ भूमौ नष्टचेता इव दविपः

1 [व] अथाब्रवीन मयः पार्थम अर्जुनं जयतां वरम
आपृच्छे तवां गमिष्यामि कषिप्रम एष्यामि चाप्य अहम

1 [वै] किं तवं नकुल कुर्वाणस तत्र तात चरिष्यसि
सुकुमारश च शूरश च दर्शनीयः सुखॊचितः

1 [स] कृपस्य वचनं शरुत्वा धर्मार्थसहितं शुभम
अश्वत्थामा महाराज दुःखशॊकसमन्वितः

1 [वै] स राजा सुमहातेजा वृद्धः कुरुकुलॊद्वहः
नापश्यत तदा किं चिद अप्रियं पाण्डुनन्दने

1 [वै] एवं परयतमानानां वृष्णीनाम अन्धकैः सह
कालॊ गृहाणि सार्वेणां परिचक्राम नित्यशः

1 [वै] ततः संनादयञ शक्रॊ दिवं भूमिं च सर्वशः
रथेनॊपययौ पार्थम आरॊहेत्य अब्रवीच च तम

1 [वै] सथिते मुहूर्तं पार्थे तु धर्मराजे युधिष्ठिरे
आजग्मुस तत्र कौरव्य देवाः शक्रपुरॊगमाः

1 [वय] खरा गॊषु परजायन्ते रमन्ते मातृभिः सुताः
अनार्तवं पुष्पफलं दर्शयन्ति वने दरुमाः

1 [व] शौनकेनैवम उक्तस तु कुन्तीपुत्रॊ युधिष्ठिरः
पुरॊहितम उपागम्य भरातृमध्ये ऽबरवीद इदम

1 [धृ] सुभाषितैर महाप्राज्ञ शॊकॊ ऽयं विगतॊ मम
भुय एव तु वाक्यानि शरॊतुम इच्छामि तत्त्वतः

1 [स] शरतल्पे महात्मानं शयानम अमितौजसम
महावातसमूहेन समुद्रम इव शॊषितम

1 [स] शृणु राजन्न अवहितॊ यथावृत्तॊ महान कषयः
कुरूणां पाण्डवानां च समासाद्य परस्परम

1 [धृ] तेष्व अनीकेषु भग्नेषु पाण्डुपुत्रेण संजय
चलितानां दरुतानां च कथम आसीन मनॊ हि वः

1 [व] रक्षणाद धर्मराजस्य सत्यस्य परिपालनात
शत्रूणां कषपणाच चैव सवकर्मनिरताः परजाः

1 [स] ततस तेष्व अपयातेषु रथेषु तरिषु पाण्डवाः
तं हरदं परत्यपद्यन्त यात्र दुर्यॊधनॊ ऽभवत

1 [वै] ततस तेषां महाराज तत्रैवामित तेजसाम
छद्म लिङ्गप्रविष्टानां पाण्डवानां महात्मनाम

1 [भ] एवम उक्तॊ मतङ्गस तु भृशं शॊकपरायणः
अतिष्ठत गयां गत्वा सॊ ऽङगुष्ठेन शतं समाः

1 [वै] आज्ञापयाम आस ततः सेनां भरतसत्तमः
अर्जुन परमुखैर गुप्तां लॊकपालॊपमैर नरैः

1 [स] आमन्त्रये तवा नरदेव देव; गच्छाम्य अहं पाण्डव सवस्ति ते ऽसतु
कच चिन न वाचा वृजिनं हि किं चिद; उच्चारितं मे मनसॊ ऽभिषङ्गात

1 [स] ततः पुनर महाराज मद्रराजम अरिंदमम
अभ्यभाषत राधेयः संनिवार्यॊत्तरं वचः

1 अर्जुन उवाच
किं तद बरह्म किम अध्यात्मं किं कर्म पुरुषॊत्तम
अधिभूतं च किं परॊक्तम अधिदैवं किम उच्यते

1 [ग] सख्यं मे ऽसतु तवया देव यथेच्छसि पुरंदर
बलं तु मम जानीहि महच चासह्यम एव च

1 [य] करॊधॊ हन्ता मनुष्याणां करॊधॊ भावयिता पुनः
इति विद्धि महाप्राज्ञे करॊधमूलौ भवाभवौ

1 [युधिस्ठिर] स कथं काञ्चनष्ठीवी सृञ्जयस्य सुतॊ ऽभवत
पर्वतेन किमर्थं च दत्तः केन ममार च

1 [पितरह] अत्राप्य उदाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम
शरुत्वा च तत तथा कार्यं भवता दविजसत्तम

1 [या] तत्त्वानां सर्ग संख्या च कालसंख्या तथैव च
मया परॊक्तानुपूर्व्येण संहारम अपि मे शृणु

1 [या] पादाव अध्यात्मम इत्य आहुर बराह्मणास तत्त्वदर्शिनः
गन्तव्यम अधिभूतं च विष्णुस तत्राधिदैवतम

1 [या] एते परधानस्य गुणास तरयः पुरुषसत्तम
कृत्स्नस्य चैव जगतस तिष्ठन्त्य अनपगाः सदा

1 [या] न शक्यॊ निर्गुणस तात गुणी कर्तुं विशां पते
गुणवांश चाप्य अगुणवान यथातत्त्वं निबॊध मे

1 [या] सांख्यज्ञानं मया परॊक्तं यॊगज्ञानं निबॊध मे
यथा शरुतं यथादृष्टं तत्त्वेन नृपसत्तम

1 [या] तथैवॊत्क्रममाणं तु शृणुष्वावहितॊ नृप
पद्भ्याम उत्क्रममाणस्य वैष्नवं सथानम उच्यते

1 [या] अव्यक्तस्थं परं यत तत पृष्टस ते ऽहं नराधिप
परं गुह्यम इमं परश्नं शृणुष्वावहितॊ नृप

1 [य] ऐश्वर्यं वा महत पराप्य धनं वा भरतर्षभ
दीर्घम आयुर अवाप्याथ कथं मृत्युम अतिक्रमेत

1 [य] अपरित्यज्य गार्हस्थ्यं कुरुराजर्षिसत्तम
कः पराप्तॊ विनयं बुद्ध्या मॊक्षतत्त्वं वदस्व मे

1 [य] कथं निर्वेदम आपन्नः शुकॊ वैयासकिः पुरा
एतद इच्छामि कौरव्य शरॊतुं कौतूहलं हि मे

1 [स] परतिघातं तु सैन्यस्य नामृष्यत वृकॊदरः
सॊ ऽभिनद बाह्लिकं षष्ट्या कर्णं च दशभिः शरैः

1 [व] स गत्वा हास्तिनपुरं नकुलः समितिंजयः
भीष्मम आमन्त्रयाम आस धृतराष्ट्रं च पाण्डवः

1 [धृ] एवं संतर्ज्यमानस तु मम पुत्रॊ महीपतिः
परकृत्या मन्युमान वीरः कथम आसीत परंतपः

1 [वै] निर्याय नगराच छूरा वयूढानीकाः परहारिणः
तरिगर्तान अस्पृशन मत्स्याः सूर्ये परिणते सति

1 [य] शरुतं मे महद आख्यानम एतत कुरुकुलॊद्वह
सुदुष्प्रापं बरवीषि तवं बराह्मण्यं वदतां वर

1 [वै] ततस ते पाण्डवा दूराद अवतीर्य पदातयः
अभिजग्मुर नरपतेर आश्रमं विनयानताः

1 [स] ततः परानीक भिदं वयूहम अप्रतिमं परैः
समीक्ष्य कर्णः पार्थानां धृष्टद्युम्नाभिरक्षितम

1 शरीभगवान उवाच
इदं तु ते गुह्यतमं परवक्ष्याम्य अनसूयवे
जञानं विज्ञानसहितं यज जञात्वा मॊक्ष्यसे ऽशुभात

1 [ष] भुजंगमानां शापस्य मात्रा चैव सुतेन च
विनतायास तवया परॊक्तं कारणं सूतनन्दन

1 [दरौ] नमॊ धात्रे विधात्रे च यौ मॊहं चक्रतुस तव
पितृपैतामहे वृत्ते वॊढव्ये ते ऽनयथा मतिः

1 [वैषम्पायन] ततॊ राजा पाण्डुसुतॊ नारदं परत्यभाषत
भगवञ शरॊतुम इच्छामि सुवर्णष्ठीवि संभवम

1 [बर] तरयॊ वै रिपवॊ लॊके नव वै गुणतः समृताः
हर्षः सतम्भॊ ऽभिमानश च तरयस ते सात्त्विका गुणाः

1 [य] उत सन्तम असन्तं च बालं वृद्धं च संजय
उताबलं बलीयांसं धाता परकुरुते वशे

1 [य] कथं वयासस्य धर्मात्मा शुकॊ जज्ञे महातपः
सिधिं च परमां पराप्तस तन मे बरूहि पितामह

1 [भी] स लब्ध्वा परमं देवाद वरं सत्यवती सुतः
अरणीं तव अथ संगृह्य ममन्थाग्निचिकीर्षया

1 [भी] स मॊक्षम अनुचिन्त्यैव शुकः पितरम अभ्यगात
पराहाभिवाद्य च गुरुं शरेयॊ ऽरथी विनयान्वितः

1 [भी] ततः स राजा जनकॊ मन्त्रिभिः सह भारत
पुरः पुरॊहितं कृत्वा सर्वाण्य अन्तःपुराणि च

1 [भी] एतच छरुत्वा तु वचनं कृतात्मा कृतनिश्चयः
आत्मनात्मानम आस्थाय दृष्ट्वा चात्मानम आत्मना

1 [भी] एतच छरुत्वा गुरॊर वाक्यं वयास शिष्या महौजसः
अन्यॊन्यं हृष्टमनसः परिषस्वजिरे तदा

1 [भी] एतस्मिन्न अन्तरे शून्ये नारदः समुपागमत
शुकं सवाध्यायनिरतं वेदार्थान वक्तुम ईप्सितान

1 [नारद] अशॊकं शॊकनाशार्थं शास्त्रं शान्ति करं शिवम
निशम्य्य लभते बुद्धिं तां लब्ध्वा सुखम एधते

1 [नारद] सुखदुःखविपर्यासॊ यदा समुपपद्यते
नैनं परज्ञा सुनीतं वा तरायते नापि पौरुषम

1 [भी] गिरिपृष्ठं समारुह्य सुतॊ वयासस्य भारत
समे देशे विविक्ते च निःशलाक उपाविशत

1 [स] पूर्वम अस्मासु भग्नेषु फल्गुनेनामितौजसा
दरॊणे च मॊघसंकल्पे रक्षिते च युधिष्ठिरे

1 [व] पिता महं गुरुं चैव परत्युद्गम्य युधिष्ठिरः
अभिवाद्य ततॊ राजन्न इदं वचनम अब्रवीत
भीष्मं दरॊणं कृपं दरौणिं दुर्यॊधन विविंशती

1 [वै] तमसाभिप्लुते लॊके रजसा चैव भारत
वयतिष्ठन वै मुहूर्तं तु वयूढानीकाः परहारिणः

1 [स] एवं दुर्यॊधनॊ राजन गर्जमाने मुहुर मुहुः
युधिष्ठिरस्य संक्रुद्धॊ वासुदेवॊ ऽबरवीद इदम

1 [वै] स तैः सह नरव्याघ्रैर भरातृभिर भरतर्षभ
राजा रुचिरपद्माक्षैर आसां चक्रे तदाश्रमे

1 [य] के पूज्याः के नमः कार्या मानवैर भरतर्षभ
विस्तरेण तद आचक्ष्व न हि तृप्यामि कथ्यताम

1 शरीभगवान उवाच
भूय एव महाबाहॊ शृणु मे परमं वचः
यत ते ऽहं परीयमाणाय वक्ष्यामि हितकाम्यया

1 [धृ] तथा वयूढेष्व अनीकेषु संसक्तेषु च संजय
संशप्तकान कथं पार्थॊ गतः कर्णश च पाण्डवान

1 [ष] जाता वै भुजगास तात वीर्यवन्तॊ दुरासदाः
शापं तं तव अथ विज्ञाय कृतवन्तॊ नु किं परम

1 [य] वल्गु चित्रपदं शलक्ष्णं याज्ञसेनि तवया वचः
उक्तं तच छरुतम अस्माभिर नास्तिक्यं तु परभाषसे

1 [वैषम्पायन] तूष्णींभूतं तु राजानं शॊचमानं युधिष्ठिरम
तपस्वी धर्मतत्त्वज्ञः कृष्णद्वैपायनॊ ऽबरवीत

1 [बर] अत्राप्य उदाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम
बराह्मणस्य च संवादं जनकस्य च भामिनि

1 [व] अनुज्ञातः पाण्डवेन परययौ संजयस तदा
शासनं धृतराष्ट्रस्य सर्वं कृत्वा महात्मनः

1 [भी] इत्य एवम उक्त्वा वचनं बरह्मर्षिः सुमहातपः
परातिष्ठत शुकः सिद्धिं हित्वा लॊकांश चतुर्विधान

1 [य] गृहस्थॊ बरह्मचारी वा वानप्रस्थॊ ऽथ भिक्षुकः
य इच्छेत सिद्धिम आस्थातुं देवतां कां यजेत सः

1 [भीस्म] स एवम उक्तॊ दविपदां वरिष्ठॊ; नारायणेनॊत्तम पूरुषेन
जगाद वाक्यं दविपदां वरिष्ठं; नारायणं लॊकहिताधिवासम

1 [भीस्म] ततॊ ऽतीते महाकल्पे उत्पन्ने ऽङगिरसः सुते
बभूवुर निर्वृता देवा जाते देवपुरॊहिते

1 [युधिस्थिर] यदा भक्तॊ भगवत आसीद राजा महावसुः
किमर्थं स परिभ्रष्टॊ विवेश विवरं भुवः

1 [भीस्म] पराप्य शवेतं महाद्वीपं नारदॊ भगवान ऋषिः
ददर्श तान एव नराञ शवेतांश चन्द्रप्रभाञ शुभान

1 [भीस्म] एवं सतुतः स भगवान गुह्यैस तथ्यैश च नामभिः
तं मुनिं दर्शयाम आस नारदं विश्वरूपधृक

1 [जनमेजय] कथं स भगवान देवॊ यज्ञेष्व अग्रहरः परभुः
यज्ञधारी च सततं वेदवेदाङ्गवित तथा

1 [जनमेजय] अस्तौषीद यैर इमं वयासः सशिष्यॊ मधुसूदनम
नामभिर विविधैर एषां निरुक्तं भगवन मम

1 [अर्जुन] अग्नीषॊमौ कथं पूर्वम एकयॊनी परवर्तितौ
एष मे संशयॊ जातस तं छिन्धि मधुसूदन

1 [स] समरे ऽतयुग्र कर्माणः कर्मभिर वयञ्जित शरमाः
स कृष्णाः पाण्डवाः पञ्च देवैर अपि दुरासदाः

1 [व] ततॊ ऽभिषेचनीये ऽहनि बराह्मणा राजभिः सह
अन्तर वेदीं परविविशुः सत्कारार्थं महर्षयः

1 [स] मातुः सकाशात तं शापं शरुत्वा पन्नगसत्तमः
वासुकिश चिन्तयाम आस शापॊ ऽयं न भवेत कथम

1 [स] तस्मिन युद्धे महाराज संप्रवृत्ते सुदारुणे
उपविष्टेषु सर्वेषु पाण्डवेषु महात्मसु

1 [धृ] युधिष्ठिर महाबाहॊ कच चित तात कुशल्य असि
सहितॊ भरातृभिः सर्वैः पौरजानपदैस तथा

1 [य] किं राज्ञः सर्वकृत्यानां गरीयः सयात पितामह
किं कुर्वन कर्म नृपतिर उभौ लॊकौ समश्नुते

1 अर्जुन उवाच
मदनुग्रहाय परमं गुह्यम अध्यात्मसंज्ञितम
यत तवयॊक्तं वचस तेन मॊहॊ ऽयं विगतॊ मम

1 [स] विदार्य कर्णस तां सेनां धर्मराजम उपाद्रवत
रथहस्त्यश्वपत्तीनां सहस्रैः परिवारितः

1 [दरौ] नावमन्ये न गर्हे च धर्मं पार्थ कथं चन
ईश्वरं कुत एवाहम अवमंस्ये परजापतिम

1 [युधिस्ठिर] हताः पुत्राश च पौत्राश च भरातरः पितरस तथा
शवशुरा गुरवश चैव मातुलाः सपितामहाः

1 [बर] नाहं तथा भीरु चरामि लॊके; तथा तवं मां तर्कयसे सवबुद्ध्या
विप्रॊ ऽसमि मुक्तॊ ऽसमि वनेचरॊ ऽसमि; गृहस्थ धर्मा बरह्म चारी तथास्मि

1 [व] दवाःस्थं पराह महाप्राज्ञॊ धृतराष्ट्रॊ महीपतिः
विदुरं दरष्टुम इच्छामि तम इहानय माचिरम

1 [वै] याते तरिगर्तं मत्स्ये तु पशूंस तान सवान परीप्सति
दुर्यॊधनः सहामात्यॊ विराटम उपयाद अथ

1 [भगवान] सूर्या चन्द्रमसौ शश्वत केशैर मे अंशुसंज्ञितैः
बॊधयंस तापयंश चैव जगद उत्तिष्ठतः पृथक

1 [जनमेजय] बरह्मन सुमहद आख्यानं भवता परिकीर्तितम
यच छरुत्वा मुनयः सर्वे विस्मयं परमं गताः

1 [नरनारायणौ] धन्यॊ ऽसय अनुगृहीतॊ ऽसि यत ते दृष्टः सवयंप्रभुः
न हि तं दृष्टवान कश चित पद्मयॊनिर अपि सवयम

1 [वैषम्पायन] कस्य चित तव अथ कालस्य नारदः परमेष्ठिजः
दैवं कृत्वा यथान्यायं पित्र्यं चक्रे ततः परम

1 [वैषम्पायन] शरुत्वैतन नारदॊ वाक्यं नरनारायणेरितम
अत्यन्तभक्तिमान देवे एकान्तित्वम उपेयिवान