महाभारत संस्कृत

1 [व] बृहस्पतिसमं बुद्ध्या कषमया बरह्मणः समम
पराक्रमे शक्रसमम आदित्यसमतेजसम

1 [वै] ततः शांतनवॊ भीष्मॊ भरतानां पितामहः
शरुतवान देशकालज्ञस तत्त्वज्ञः सर्वधर्मवित

1 [वै] नारदस्य तु तद वाक्यं परशशंसुर दविजॊत्तमाः
शतयूपस तु राजर्षिर नारदं वाक्यम अब्रवीत

1 [स] परयान एव तदा कर्णॊ हर्षयन वाहिनीं तव
एकैकं समरे दृष्ट्वा पाण्डवं पर्यपृच्छत

1 अर्जुन उवाच
संन्यासं कर्मणां कृष्ण पुनर यॊगं च शंससि
यच छरेय एतयॊर एकं तन मे बरूहि सुनिश्चितम

1 [वै] वसत्स्व अथ दवैतवने पाण्डवेषु महात्मसु
अनुकीर्णं महारण्यं बराह्मणैः समपद्यत

1 [युधिस्ठिर] अभिमन्यौ हते बाले दरौपद्यास तनयेषु च
धृष्टद्युम्ने विराते च दरुपदे च महीपतौ

1 [बर] संकल्पदंश मशकं शॊकहर्षहिमातपम
मॊहान्ध कारतिमिरं लॊभव्याल सरीसृपम

1 [स] धर्मे नित्या पाण्डव ते विचेष्टा; लॊके शरुता दृश्यते चापि पार्थ
महास्रावं जीवितं चाप्य अनित्यं; संपश्य तवं पाण्डव मा विनीनशः

1 [य] धन्या धन्या इति जनाः सर्वे ऽसमान परवदन्त्य उत
न दुःखिततरः कश चित पुमान अस्माभिर अस्ति ह

1 [मार्क] ततः परहस्तः सहसा समभ्येत्य विभीषणम
गदया ताडयाम आस विनद्य रणकर्वशः

1 [उषनस] नमस तस्मै भगवते देवाय परभविष्णवे
यस्य पृथ्वी तलं तात साकाशं बाहुगॊचरम

1 [मार्क] ततॊ विनिर्याय पुरात कुम्भकर्णः सहानुगः
अपश्यत कपिसैन्यं तज जितकाश्य अग्रतः सथितम

1 [य] अहॊ धर्मिष्ठता तात वृत्रस्यामिततेजसः
यस्य विज्ञानम अतुलं विष्णॊर भक्तिश च तादृशी

1 [मार्क] ततः शरुत्वा हतं संख्ये कुम्भकर्णं सहानुगम
परहस्तं च महेष्वासं धूम्राक्षं चातितेजसम

1 [भी] वृत्रस्य तु महाराज जवराविष्टस्य सर्वशः
अभवन यानि लिङ्गानि शरीरे तानि मे शृणु

1 [मार्क] ताव उभौ पतितौ दृष्ट्वा भरातराव अमितौजसौ
बबन्ध रावणिर भूयॊ शरैर दत्तवरैस तदा

1 [य] पितामह महाप्राज्ञ सर्वशास्त्रविशारद
अस्ति वृत्रवधाद एव विवक्षा मम जायते

1 [मार्क] ततः करुद्धॊ दशग्रीवः परियपुत्रे निपातिते
निर्ययौ रथम आस्थाय हेमरत्नविभूषितम

1 [य] शॊकाद दुःखाच च मृत्यॊश च तरस्यन्ति परानिनः सदा
उभयं मे यथा न सयात तन मे बरूहि पितामह

1 [मार्क] स हत्वा रावणं कषुद्रं राक्षसेन्द्रं सुरद्विषम
बभूव हृष्टः ससुहृद रामः सौमित्रिणा सह

1 [य] अतत्त्वज्ञस्य शास्त्राणां सततं संशयात्मनः
अकृतव्यवसायस्य शरेयॊ बरूहि पितामह

1 [मार्क] एवम एतन महाबाहॊ रामेणामिततेजसा
पराप्तं वयसनम अत्युग्रं वनवास कृतं पुरा

1 [य] कथं नु मुक्तः पृथिवीं चरेद अस्मद्विधॊ नृपः
नित्यं कैश च गुणैर युक्तः सङ्गपाशाद विमुच्यते

1 [य] नात्मानम अनुशॊचामि नेमान भरातॄन महामुने
हरणं चापि राज्यस्य यथेमां दरुपदात्मजाम

1 [य] तिष्ठते मे सदा तात कौतूहलम इदं हृदि
तद अहं शरॊतुम इच्छामि तवत्तः कुरुपितामह

1 [मार्क] अथ मद्राधिपॊ राजा नारदेन समागतः
उपविष्टः सभामध्ये कथा यॊगेन भारत

1 [य] अतः परं महाबाहॊ यच छरेयस तद वदस्व मे
न तृप्याम्य अमृतस्येव वससस ते पितामह

1 [मार्क] अथ कन्याप्रदाने स तम एवार्थं विचिन्तयन
समानिन्ये च तत सर्वं भाण्डं वैवाहिकं नृपः

1 [धृ] तथा करुद्धः किम अकरॊद भगदत्तस्य पाण्डवः
पराग्ज्यॊतिषॊ वा पार्थस्य तन मे शंस यथातथम

1 [स] ततः करुद्धा महाराज सौबलस्या पदानुगाः
तयक्त्वा जीवितम आक्रन्दे पाण्डवान पर्यवारयन

1 [व] तथैव सहदेवॊ ऽपि धर्मराजेन पूजितः
महत्या सेनया सार्धं परययौ दक्षिणां दिशम

1 [य] परज्ञा शरुताभ्यां वृत्तेन शीलेन च यथा भवान
गुणैः समुदितः सर्वैर वयसा च समन्वितः
तस्माद भवन्तं पृच्छामि धर्मं धर्मभृतां वर

1 [वै] ततः शारद्वतॊ वाक्यम इत्य उवाच कृपस तदा
युक्तं पराप्तं च वृद्धेन पाण्डवान परति भाषितम

1 [वै] वनं गते कौरवेन्द्रे दुःखशॊकसमाहताः
बभूवुः पाण्डवा राजन मातृशॊकेन चार्दिताः

1 [स] मारिषाधिरथेः शरुत्वा वचॊ युद्धाभिनन्दिनः
शल्यॊ ऽबरवीत पुनः कर्णं निदर्शनम उदाहरन

1 शरीभगवान उवाच
अनाश्रितः कर्मफलं कार्यं कर्म करॊति यः
स संन्यासी च यॊगी च न निरग्निर न चाक्रियः

1 [स] ततस तमिन दविजश्रेष्ठ समुदीर्णे तथाविधे
गरुत्मान पक्षिराट तूर्णं संप्राप्तॊ विबुधान परति

1 [वै] ततॊ वनगताः पार्थाः सायाह्ने सह कृष्णया
उपविष्टाः कथाश चक्रुर दुःखशॊकपरायणाः

1 [वैषम्पायन] जञातिशॊकाभितप्तस्य पराणान अभ्युत्सिकृक्षतः
जयेष्ठस्य पाण्डुपुत्रस्य वयासः शॊकम अपानुदत

1 [बर] गन्धान न जिघ्रामि रसान न वेद्मि; रूपं न पश्यामि न च सपृशामि
न चापि शब्दान विविधाञ शृणॊमि; न चापि संकल्पम उपैमि किं चित

1 [य] असंशयं संजय सत्यम एतद; धर्मॊ वरः कर्मणां यत तवम आत्थ
जञात्वा तु मां संजय गर्हयेस तवं; यदि धर्मं यद्य अधर्मं चरामि

1 [पराषर] मनॊरथरथं पराप्य इन्द्रियार्थ हयं नरः
रश्मिभिर जञानसंभूतैर यॊ गच्छति स बुद्धिमान

1 [मार्क] ततः काले बहुतिथे वयतिक्रान्ते कदा चन
पराप्तः स कालॊ मर्तव्यं यत्र सत्यवता नृप

1 [पराषर] कः कस्य चॊपकुरुते कश च कस्मै परयच्छति
परानी करॊत्य अयं कर्म सर्वम आत्मार्थम आत्मना

1 [मार्क] अथ भार्यासहायः स फलान्य आदाय वीर्यवान
कठिनं पूरयाम आस ततः काष्ठान्य अपाटयत

1 [पराषर] वृत्तिः सकाशाद वर्णेभ्यस तरिभ्यॊ हीनस्य शॊभना
परीत्यॊपनीता निर्दिष्टा धर्मिष्ठान कुरुते सदा

1 [मार्क] एतस्मिन्न एव काले तु दयुमत्सेनॊ महावने
लब्धचक्षुः परसन्नात्मा दृष्ट्या सर्वं ददर्श ह

1 [पराषर] परतिग्रहागता विप्रे कषत्रिये शस्त्रनिर्जिताः
वैश्ये नयायार्जिताश चैव शूद्रे शुश्रूसयार्जिताः
सवलाप्य अर्थाः परशस्यन्ते धर्मस्यार्थे महाफलाः

1 कृतपूर्वाह्णिकाः सर्वे समेयुस ते तपॊधनाः

1 [पराषर] एष धर्मविधिस तात गृहस्थस्य परकीर्तितः
तपस्विधिं तु वक्ष्यामि तन मे निगदतः शृणु

1 [जनम] यत तत तदा महाब्रह्मँल लॊमशॊ वाक्यम अब्रवीत
इन्द्रस्य वचनाद एत्य पाण्डुपुत्रं युधिष्ठिरम

1 [जनक] वर्णॊ विशेषवर्णानां महर्षे केन जायते
एतद इच्छाम्य अहं शरॊतुं तद बरूहि वदतां वर

1 [सूर्य] माहितं कर्ण कार्षीस तवम आत्मनः सुहृदां तथा
पुत्राणाम अथ भार्याणाम अथॊ मातुर अथॊ पितुः

1 [पराषर] पिता सुखायॊ गुरवः सत्रियश च; न निर्गुणा नाम भवन्ति लॊके
अनन्यभक्ताः परियवादिनश च; हिताश च वश्याश च तथैव राजन

1 [कर्ण] भगवन्तम अहं भक्तॊ यथा मां वेत्थ गॊपते
तथा परमतिग्मांशॊ नान्यं देवं कथं चन

1 [भी] पुनर एव तु पप्रच्छ जनकॊ मिथिलाधिपः
पराशरं महात्मानं धर्मे परमनिश्चयम

1 [जनम] किं तद गुह्यं न चाख्यातं कर्णायेहॊष्ण रश्मिना
कीदृशे कुण्डले ते च कवचं चैव कीदृशम

1 [य] सत्यं कषमां दमं परज्ञां परशंसन्ति पितामह
विद्वांसॊ मनुजा लॊके कथम एतन मतं तव

1 [कुन्ती] बराह्मणं यन्त्रिता राजन उपस्थास्यामि पूजया
यथाप्रतिज्ञं राजेन्द्र न च मिथ्या बरवीम्य अहम

1 [य] सांख्ये यॊगे च मे तात विशेषं वक्तुम अर्हसि
तव सर्वज्ञ सर्वं हि विदितं कुरुसत्तम

1 [वै] सा तु कन्या महाराज बराह्मणं संशितव्रतम
तॊषयाम आस शुद्धेन मनसा संशितव्रता

1 [स] परियम इन्द्रस्य सततं सखायम अमितौजसम
हत्वा पराग्ज्यॊतिषं पार्थः परदक्षिणम अवर्तत

1 [व] नकुलस्य तु वक्ष्यामि कर्माणि विजयं तथा
वासुदेव जिताम आशां यथासौ वयजयत परभुः

1 [धृ] हतेषु सर्वसैन्येषु पाण्डुपुत्रै रणाजिरे
मम सैन्यावशिष्टास ते किम अकुर्वत संजय

1 [वै] अथ राजा तरिगर्तानां सुशर्मा रथयूथपः
पराप्तकालम इदं वाक्यम उचाव तवरितॊ भृशम

1 [भ] एवम उक्तॊ मतङ्गस तु संशितात्मा यतव्रतः
अतिष्ठद एकपादेन वर्षाणां शतम अच्युत

1 [वै] एवं ते पुरुषव्याघ्राः पाण्डवा मातृनन्दनाः
समरन्तॊ मातरं वीरा बभूवुर भृशदुःखिताः

1 [स] मद्राधिपस्याधिरथिस तदैवं; वचॊ निशम्याप्रियम अप्रतीतः
उवाच शल्यं विदितं ममैतद; यथाविधाव अर्जुन वासुदेवौ

1 शरीभगवान उवाच
मय्य आसक्तमनाः पार्थ यॊगं युञ्जन मदाश्रयः
असंशयं समग्रं मां यथा जञास्यसि तच छृणु

1 [स] जाम्बूनदमयॊ भूत्वा मरीचिविकचॊज्ज्वलः
परविवेश बलात पक्षी वारिवेग इवार्णवम

1 [दरौ] अत्राप्य उदाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम
परह्लादस्या च संवादं बलेर वैरॊचनस्य च

1 [वैषम्पायन] अव्याहरति कौन्तेये धर्मपुत्रे युधिष्ठिरे
गुडाकेशॊ हृषीकेशम अभ्यभाषत पाण्डवः

1 [बर] अत्राप्य उदाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम
कार्तवीर्यस्य संवादं समुद्रस्य च भामिनि

1 [व] अविनाशं संजय पाण्डवानाम; इच्छाम्य अहं भूतिम एषां परियं च
तथा राज्ञॊ धृतराष्ट्रस्य सूत; सदाशंसे बहुपुत्रस्य वृद्धिम

1 [य] सम्यक तवयायं नृपते वर्णितः शिष्टसंमतः
यॊगमार्गॊ यथान्यायं शिष्यायेह हितैषिणा

1 [वै] गते तस्मिन दविजश्रेष्ठे कस्मिंश चित कालपर्यये
चिन्तयाम आस सा कन्या मन्त्रग्राम बलाबलम

1 [य] किं तद अक्षरम इत्य उक्तं यस्मान नावार्तते पुनः
किं च तत कषरम इत्य उक्तं यस्माद आवर्तते पुनः

1 [वै] सा तु कन्या बहुविधं बरुवन्ती मधुरं वचः
अनुनेतुं सहस्रांशुं न शशाक मनस्विनी

1 [वसिस्ठ] एवम अप्रतिबुद्धत्वाद अबुद्धम अनुवर्तते
देहाद देहसहस्राणि तथा समभिपद्यते

1 [वै] ततॊ गर्भः समभवत पृथायाः पृथिवीपते
शुक्ले दशॊत्तरे पक्षे तारापतिर इवाम्बरे

1 [वै] एतस्मिन्न एव काले तु धृतराष्ट्रस्य वै सखा
सूतॊ ऽधिरथ इत्य एव सदारॊ जाह्नवीं ययौ

1 [वसिस्ठ] एवम अप्रतिबुद्धत्वाद अबुद्ध जनसेवनात
सर्ग कॊति सहस्राणि पतनान्तानि गच्छति

1 [वै] देवराजम अनुप्राप्तं बराह्मण छद्मना वृषः
दृष्ट्वा सवागतम इत्य आह न बुबॊधास्य मानसम

1 [करालजनक] नानात्वैकत्वम इत्य उक्तं तवयैतद ऋषिसत्तम
पश्यामि चाभिसंदिग्धम एतयॊर वै निदर्शनम

1 [जनम] एवं हृतायां कृष्णायां पराप्य कलेशम अनुत्तमम
परतिलभ्य ततः कृष्णां किम अकुर्वन्त पाण्डवाः

1 [वसिस्ठ] सांख्यदर्शनम एतावद उक्तं ते नृपसत्तम
विद्याविद्ये तव इदानीं मे तवं निबॊधानुपूर्वशः

1 [य] नापदाम अस्ति मर्यादा न निमित्तं न कारणम
धर्मस तु विभजत्य अत्र उभयॊः पुण्यपापयॊः

1 [वसिस्ठ] अप्रबुद्धम अथाव्यक्तम इमं गुणविधिं शृणु
गुणान धारयते हय एषा सृजत्य आक्षिपते तथा

1 [वै] स ददर्श हतान भरातॄँल लॊकपालान इव चयुतान
युगान्ते समनुप्राप्ते शक्र परतिमगौरवान

1 [भी] मृगयां विचरन कश चिद विजने जनकात्मजः
वने ददर्श विप्रेन्द्रम ऋषिं वंशधरं भृगॊः

1 [वै] ततस ते यक्षवचनाद उदतिष्ठन्त पाण्डवाः
कषुत्पिपासे च सर्वेषां कषणे तस्मिन वयगच्छताम

1 [य] धर्माधर्मविमुक्तं यद विमुक्तं सर्वसंश्रयात
जन्ममृत्युविमुक्तं च विमुक्तं पुण्यपापयॊः

1 [वै] धर्मेण ते ऽभयनुज्ञाताः पाण्डवाः सत्यविक्रमाः
अज्ञातवासं वत्स्यन्तश छन्ना वर्षं तरयॊदशम
उपॊपविश्य विद्वांसः सहिताः संशितव्रताः

1 [याज्नवल्क्य] अव्यक्तस्य नरश्रेष्ठ कालसंख्यां निबॊध मे
पञ्च कल्पसहस्राणि दविगुणान्य अहर उच्यते

1 [य] बराह्मण्यं यदि दिष्प्रापं तरिभिर वर्णैर नराधिप
कथं पराप्तं महाराज कषत्रियेण महात्मना

1 [सात्यकि] यादृशः पुरुषस्यात्मा तादृशं संप्रभाषते
यथा रूपॊ ऽनतरात्मा ते तथारूपं परभाषसे

1 [व] युधिष्ठिर तव परज्ञा न सम्यग इति मे मतिः
न हि कश चित सवयं मर्त्यः सववशः कुरुते करियाः

1 [नारद] कर्णस्य बाहुवीर्येण परश्रयेण दमेन च
तुतॊष भृगुशार्दूलॊ गुरुशुश्रूषया तथा

1 [सूत] जनमेजयः पारिक्षितः सह भरातृभिः कुरुक्षेत्रे दीर्घसत्त्रम उपास्ते
तस्य भरातरस तरयः शरुतसेनॊग्रसेनॊ भीमसेन इति